Jak zbudowana jest ''Bogurodzica''? Tekst składa się z 24 strof, napisanych wierszem intonacyjno-zdaniowym. Najstarsze są dwie pierwsze zwrotki, do których, prawdopodobnie w I połowie XV wieku, dopisano 12 kolejnych strof, zaś dalsze dopisywano aż do XVI wieku. Pierwsza zwrotka stanowi modlitwę do Matki Boskiej, by zyskała przychylność Chrystusa dla ludzi, druga zaś to prośba kierowana do Chrystusa, za pośrednictwem (przez wzgląd na) Jana Chrzciciela. Najstarsze zwrotki "Bogurodzicy" przedstawiają się następująco:
Bogurodzica dziewica,
Bogiem sławiena, Maryja,
U Twego syna, Gospodzina,
Matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam.
Kyrie eleison.
Twego dziela Krzciciela, Bożycze,
Usłysz głosy, napełni myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
Kyrie eleison.
Jak rozumieć utwór "Bogurodzica"? Opracowanie do prawidłowego odczytania treści wiersza wydaje się niezbędne, a to dlatego, że tekst utworu bogaty jest w archaizmy: leksykalne, słowotwórcze, fleksyjne, składniowe i fonetyczne. Obecnie tekst ten jest zatem dość trudny do zrozumienia, a wyjaśnienie użytych w nim słów i zwrotów jest konieczne do poznania sensu wiersza. Już jego pierwsze słowo, "Bogurodzica", to przykład archaizmu słowotwórczego, czyli przestarzałego sposobu tworzenia wyrazów. Bogurodzica oznacza matkę Boga, jednak wówczas, w czasach gdy powstawał ten tekst, mówiło się o matce komu? – Bogu (podczas gdy już w XV wieku mówiono o matce kogo? czyjej? – Boga). "Sławiena" to z kolei zapożyczenie z języka czeskiego, użyte tu w znaczeniu "wysławiana". Zatem "Bogiem sławiena" oznacza tyle, co sławiona przez Boga. Jest to przykład archaizmu składniowego, czyli nieużywany obecnie sposób łączenia wyrazów w zdaniu.
W utworze występują też archaizmy leksykalne:
oraz archaizmy fleksyjne, czyli dawne końcówki odmiany wyrazu, np. czasowniki w trybie rozkazującym kończące się na -y, -i:
a także archaizmy fonetyczne, czyli dawny sposób wymawiania wyrazu:
W utworze zastosowano takie środki stylistyczne, jak apostrofa (bezpośredni zwrot do Maryi), paralelizmy czy synonimy. Podmiotem lirycznym jest zbiorowość wiernych, modlących się do Matki Boskiej w pierwszej zwrotce utworu, a do Jezusa Chrystusa za pośrednictwem Jana Chrzciciela w dalszym jego ciągu. Podmiot liryczny prosi o dobre, dostatnie, pobożne życie na ziemi oraz pobyt w raju po śmierci. Mówimy tutaj o podmiocie lirycznym zbiorowym.
Czym jest "Bogurodzica"? Interpretacja wiersza nie nastręcza zbyt wielkich trudności, o ile oczywiście poznamy dokładne znaczenie poszczególnych wyrazów i zwrotów użytych w utworze. Odbiór wiersza utrudniają przede wszystkim archaizmy, z tym jednak można sobie poradzić. Gdyby pozbyć się trudnych dla współczesnego czytelnika słów i form wypowiedzi, dwie pierwsze strofy można byłoby odczytać mniej więcej w ten sposób:
Rodzicielko, Matko Boga, dziewico,
sławiona (umiłowana) przez Boga Maryjo,
przez Twego syna, Pana,
matko wybrana, Maryjo!
Zdobądź dla nas, zyskaj przychylność, ześlij nam.
Panie, zmiłuj się nad nami.
Za wstawiennictwem Jana Chrzciciela, Synu Boży
wysłuchaj głosów, spełnij pragnienia i zamiary ludzkie.
Wysłuchaj modlitwy, którą zanosimy do Ciebie,
Racz nam dać to, o co prosimy,
na ziemi dostatni pobyt (pobożne życie doczesne),
po śmierci rajskie przebywanie (zbawienie).
Panie, zmiłuj się nad nami.
W ten sposób łatwo zauważyć, że powyższe słowa to modlitewne prośby liturgicznej wspólnoty wiernych. W pierwszej zwrotce nadawca kieruje do Matki Boskiej prośbę o to, by pozyskała ona i zesłała modlącym się przychylność Chrystusa. Adresatka modlitwy określona jest tutaj jako Matka Boga, Dziewica, wychwalana przez Boga – co należy rozumieć również jako niepokalana, pełna łaski, bez grzechu pierworodnego. Z kolei w drugiej zwrotce podmiot liryczny kieruje swoje prośby do Chrystusa, za wstawiennictwem świętego Jana Chrzciciela. Wierni błagają o szczęśliwe życie doczesne oraz rajskie obcowanie z Bogiem po śmierci.
Trudno jest udzielić precyzyjnej odpowiedzi na pytanie o to, kiedy powstała "Bogurodzica". Niewątpliwie jest najstarszym zachowanym polskim tekstem poetyckim z melodią. Dokładna data powstania tej średniowiecznej pieśni religijnej nie jest znana, ale najczęściej przyjmuje się, że miało to miejsce w XIII lub XIV wieku, choć nie jest to jedyna hipoteza. Pierwszy znany zapis tekstu utworu pochodzi dopiero z początku XV wieku (konkretniej z 1407 roku), ale o wcześniejszym istnieniu pieśni świadczy zapis melodii z XI wieku. Pierwotny tekst obejmował dwie strofy, z których każdą kończył zwrot "Kyrie eleison". Niektórzy badacze utrzymują, iż te dwie zwrotki powstały jeszcze w XI wieku, a pozostałe około XIII wieku, choć bardziej prawdopodobne wydaje się, że dalsze części tekstu, zwane, z uwagi na tematykę, "pieśnią wielkanocną" i "pieśnią pasyjną", powstały dopiero w XV wieku.
"Bogurodzica" wydana została w 1506 roku w "Statucie Łaskiego" jako najstarszy drukowany polski tekst poetycki, z błędną wzmianką o autorstwie świętego Wojciecha. Żył on w X wieku i początkowo to jemu przypisywano autorstwo pieśni. Obecnie wiadomo, że tekst jest późniejszy, dlatego nie mógł go stworzyć święty Wojciech. Badaczom nie udało się jednak ustalić, kto jest autorem pieśni, ani gdzie powstała. Z biegiem czasu stała się pieśnią bojową polskiego rycerstwa, według Jana Długosza miała być śpiewana przed bitwą pod Grunwaldem w 1410 roku. Od XV wieku pełniła rolę hymnu państwowego w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. Obecnie śpiewa się ją jako pieśń patriotyczną i kościelną.
Zobacz też: "Romeo i Julia" Williama Szekspira [streszczenie, plan wydarzeń, bohaterowie]