Osłuchiwanie za pomocą stetoskopu jest częścią rutynowego badania przez lekarza pediatrę. Pozwala ono ocenić częstotliwość i miarowość akcji serca. Wyraźnie słyszalne są dwa tony serca: jeden wywołany zamykaniem zastawek przedsionkowo-komorowych i drugi związany z zamykaniem zastawek dużych tętnic.
Niekiedy można stwierdzić też pewne anomalie np. szmer sercowy, przypominający nieco odgłos głuchego chuchania lub pocierania o szorstki materiał. Jest to częste zjawisko osłuchowe, które powstaje na skutek nierównomiernego przepływu krwi między naczyniami odchodzącymi od serca a strukturami serca i tworzenia się zawirowań. Szmery w sercu zazwyczaj nie świadczą o niczym poważnym, szczególnie u małych pacjentów. Stwierdza się je, na pewnych etapach rozwoju, nawet u 30% dzieci. Mogą być to tzw. szmery niewinne (fizjologiczne), które miną z wiekiem, albo też podłożu patologicznym.
Rodzaje szmerów w sercu
Zauważone szmery mają różne umiejscowienie, długość, natężenie, częstotliwość. Można je podzielić ze względu na istotne kryteria.
Ze względu na to, w którym momencie pracy serca się pojawiają wyróżnia się:
- szmery skurczowe (wczesnoskurczowe, śródskurczowe, późnoskurczowe),
- rozkurczowe (wczesnorozkurczowe, śródrozkurczowe, późnorozkurczowe),
- szmery ciągłe.
Do oceny głośności szmerów stosowana jest 6-cio stopniowa skala Levine’a oznaczająca:
- szmery bardzo ciche,
- szmery ciche,
- szmery średnio głośne,
- szmery głośne i wyraźnie słyszalne,
- szmery głośne i słyszalne od razu po przyłożeniu stetoskopu,
- szmery bardzo głośne, które słychać nawet po odsunięciu stetoskopu od klatki piersiowej.
Ze względu na dźwięczność szmerów dzieli się je na:
- crescendo - (narastające),
- decrescendo - (cichnące),
- crescendo-decrescendo,
- ciągłe.
Szmery niewinne
Gdy lekarz stwierdza szmery w sercu dziecka nie oznacza to od razu powodu do niepokoju. W większości przypadków chodzi o szmery niewinne, czyli mające charakter fizjologiczny i przejściowy.
Szmer jest uważany za niewinny jeśli:
- jest to szmer skurczowy (zauważalny w momencie skurczu serca),
- czasem jest słyszalny lepiej, czasem gorzej w zależności od pozycji ciała, fazy oddechu i ewentualnego podwyższenia temperatury,
- ma 1-3 stopnie w skali Levine’a,
- nie promieniuje.
W innych przypadkach lekarz uznaje, że przyczyną szmeru są jakieś nieprawidłowości w układzie sercowo-naczyniowym.
Szmery wywoływane przez wady serca
Żaden rodzaj szmeru nie jest bagatelizowany. Wstępne rozróżnienie szmeru niewinnego od patologicznego jest możliwe w trakcie drobiazgowego badania osłuchowego. Lekarz zbiera też wywiad, ważne są informacje o ewentualnych chorobach serca występujących w rodzinie dziecka i czy nie występują u niego inne niepokojące objawy, np. sinienie podczas płaczu, szybkie męczenie się i unikanie wysiłku fizycznego. Ponieważ szmery w sercu mogą być spowodowane anemią, lekarz może zlecić badanie krwi. Jeśli lekarz uzna to za konieczne, skieruje do kardiologa dziecięcego, który poprowadzi dalsza diagnostykę.
Różne formy wad serca występują u 1% noworodków. Diagnoza nie zawsze zostaje postawiona tuż po urodzeniu, czasami wada serca jest wykrywana dopiero w późniejszych badaniach. Pierwszym sygnałem mogą być właśnie szmery w sercu, dodatkowo w niektórych przypadkach mogą pojawiać się też inne objawy wad serca.
U noworodków i niemowląt wadę serca mogą sugerować:
- przyspieszony oddech,
- trudności z karmieniem,
- zasinienie wokół ust (sinica),
- wolniejszy rozwój.
U starszych dzieci i młodzieży objawami wad serca są:
- męczliwość,
- nadmierne męczenie się przy wysiłku fizycznym,
- ból w klatce piersiowej.
Wady anatomiczne, które mogą objawiać się szmerami w sercu:
- Ubytek przegrody międzykomorowej - jest najczęstszą wadą serca u dzieci. Przegroda pomiędzy obiema komorami serca nie jest szczelna i przepływa przez nią krew. Szmer jest tym głośniejszy im większy ubytek w przegrodzie. Wadę tę koryguje się operacyjnie w pierwszym półroczu życia dziecka.
- Ubytek przegrody międzyprzedsionkowej - wada ta prowadzi do nadmiernego przepływu krwi przez zastawkę półksiężycowatą tętnicy płucnej. Charakterystycznym objawem jest szmer skurczowy i rozdwojenie drugiego tonu serca.
- Przetrwały przewód tętniczy (otwarty przewód Botalla) - jest to wada częściej wykrywana u wcześniaków. Niezrośnięty przewód tętniczy powoduje zmiany w przepływie krwi przez jamy serca. Objawem typowym dla tej wady jest szmer słyszalny w lewej okolicy podobojczykowej.
- Zwężenie ujścia aorty lub tętnicy płucnej - zwężona droga odpływu krwi z którejś z komór serca wymusza przyspieszony przepływ, słyszalny w badaniu jako szmer.
Nie wszystkie przypadki szmerów serca wymagają leczenia. Jeśli ich przyczyną jest wada serca, konieczna jest interwencja chirurgiczna.
