Zaburzenia rozwoju psychicznego: czym są
Rozwój psychiczny dziecka jest niezwykle złożonym procesem. Wpływa na niego bardzo duża ilość czynników, zaczynając od uwarunkowań genetycznych, poprzez przebieg ciąży i porodu, ogólny stan i rozwój fizyczny a kończąc na czynnikach środowiskowych oraz wychowaniu w domu i placówkach systemu oświaty. Każdy rodzic życzy sobie, aby proces ten przebiegał prawidłowo i bez żadnych zakłóceń, niestety nie zawsze tak się dzieje i dzieci cierpią na różnego rodzaju zaburzenia rozwoju psychicznego. Mowa tu o zaburzeniach rozwoju mowy i języka, jak też o całościowych zaburzeniach rozwoju (np. autyzm dziecięcy, zespół Aspergera). Jednym z zaburzeń rozwoju psychicznego dzieci są specyficzne zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych takich jak:
- dysleksja,
- dysortografia,
- dysgrafia,
nazywane też bardziej ogólnie dysleksją rozwojową lub po prostu dysleksją. Oznaczają specyficzne trudności w nauce czytania i pisania.
Dysleksja: co to jest
Po raz pierwszy dysleksję u dzieci opisano na przełomie XIX i XX wieku, jako efekt uboczny badań nad przypadkami utraty zdolności czytania i pisania u dorosłych. Opisując specyficzne trudności niektórych dzieci w nauce czytania i pisania użyto sformułowania "wrodzona ślepota słowna". Współcześnie używa się terminu dysleksja rozwojowa wymiennie z dysleksją. Aby jednak precyzyjniej określić jakiego typu problemy ma dziecko wprowadzono trzy dodatkowe pojęcia:
- dysleksja (w wąskim znaczeniu) - specyficzne trudności w nauce czytania
- dysortografia - specyficzne trudności w nauce pisania
- dysgrafia - specyficzne zniekształcenia graficzne pisma
Zaburzenia tego typu dotyczą około dziesięciu proc. dzieci, przy czym znacznie częściej chłopców niż dziewczynki. Języki fonetyczne, czyli o wysokiej zgodności tekstu pisanego z mówionym są łatwiejsze dla dzieci i w krajach z takim językiem przypadków dysleksji rozwojowej jest mniej. Specyficzne trudności w nauce czytania i pisania mogą prowadzić nie tylko do niepowodzeń w szkole, ale też utrudniać edukację, a później rozwój zawodowy. Taki stan rzeczy może prowadzić nawet do zaburzeń emocjonalnych oraz zaburzeń rozwoju osobowości. Dziecko może mieć niską pewność siebie i zaniżoną samoocenę. Dzieci dyslektyczne potrzebują specjalnego programu nauczania, metod nauczania dostosowanych do ich potrzeb oraz wykwalifikowanych pedagogów, którzy potrafią z nimi pracować. Innymi słowy potrzebują specjalistycznej pomocy.
Ogólna charakterystyka dysleksji
Nauka czytania i pisania jest procesem trudnym i u każdego dziecka może przebiegać w różnym tempie. Całkowicie naturalne jest, że niektórym nauka przychodzi z łatwością, a inni muszą poświęcić na to znacznie więcej czasu i wysiłku. Dlatego nie każde problemy z nauką czytania i pisania można nazwać dysleksją. Aby tak się stało muszą być spełnione konkretne warunki:
- trudności w nauce dotyczą wyłącznie nauki czytania i pisania
- dzieci z trudnościami osiągają prawidłowy rozwój umysłowy
- poziom intelektualny dzieci z trudnościami nie odbiega od normy (a może być nawet wyższy)
- trudności wynikają z potencjalnych zaburzeń funkcji psychoruchowych
- poziom opanowania umiejętności czytania i pisania powinien być istotnie gorszy niż wskazywałby na to poziom edukacji (przyjmuje się, że istotnie gorzej to niżej od jednej do dwóch klas)
Określenie, czy uczeń spełnia ostatni wymieniony warunek może być trudne, z tego względu, że brak jest jednoznacznych testów badających stopień opanowania pisma, a nie każdy przypadek bardzo brzydkiego charakteru pisma czy popełniania wielu błędów ortograficznych może być zakwalifikowany jako dysleksja rozwojowa. Pewnym wyjściem jest stosowanie miar jakościowych.
Łatwiej określić poziom umiejętności czytania. Jednym ze wskaźników pomagającym określić czy trudności z czytaniem są istotne jest przyjęty wymóg, że do końca nauczania początkowego, czyli do ukończenia trzeciej klasy czytanie powinno być płynne, ze zrozumieniem i być efektywnym narzędziem do nauki innych przedmiotów oraz samodzielnego czytania książek.
Dysleksja a pseudodyslekcja
Pseudodysleksja to trudności w czytaniu i pisaniu, które nie mają specyficznego charakteru, nie ograniczają się tylko do czytania i pisania, i nie wynikają z potencjalnych zaburzeń funkcji psychoruchowych. Pseudodysleksja może być spowodowana zaniedbaniami środowiskowymi, nieprawidłowym nauczaniem w szkole lub po prostu brakiem motywacji do nauki.
Wszystkie trzy typy trudności w nauce czytania i pisania występują najczęściej wspólnie, jednak nie zawsze z takim samym nasileniem.
Dysortografia - objawy
Dzieci borykające się ze specyficznymi trudnościami w nauce pisania najczęściej popełniają następujące błędy:
- nie rozróżniają podobnych liter
- zamieniają litery o podobnym kształcie
- błędnie budują zdania
- popełniają błędy ortograficzne
- zamieniają wyrazy na inne
Na początku nauki szkolnej dzieci dyslektyczne nie tylko mylą i opuszczają pojedyncze litery, ale także do tego stopnia zniekształcają całe wyrazy, że są prawie niemożliwe do odczytania. Częściowo dzięki prowadzonej terapii, a częściowo ze względu na zmianę wymogów programowych, wraz z wiekiem dziecka mogą zmieniać się błędy jakie popełnia podczas pisania. Starsze dzieci tego typu błędy, popełniają rzadziej, jednak nadal mogą opuszczać pojedyncze litery i tworzyć wyrazy podobnie brzmiące. Zwiększa się też liczba błędów typowo ortograficznych. Taki stan rzeczy ma negatywny wpływ na naukę języków obcych. Sytuacja jest szczególnie trudna podczas nauki języków, których wymowa różni się znacznie od pisowni, jak np. w języku angielskim.
Dysgrafia - objawy
Zrozumienie na czym dokładnie polegają specyficzne zniekształcenia graficzne pisma wymaga odróżnienia jej od zwykłego tzw. "brzydkiego charakteru pisma". Aby poprawnie odwzorowywać kształt liter, konieczne są umiejętności manualne, precyzyjne ruchy ręki oraz koordynacja wzrokowo-ruchowa. Konsekwencją zaburzeń w obrębie tych umiejętności są trudności w poprawnym graficznie pisaniu. Dzieci bez takich zaburzeń, nawet jeśli na co dzień piszą po prostu brzydko, są w stanie w określonych, sprzyjających warunkach pisać lepiej, poprawniej. W przypadku dzieci dyslektycznych dzieje się tak niezależnie od starań dziecka, czy też warunków w jakich pisze. Dysgrafia może występować z różnym nasileniem. Lekka dysgrafia zbliżona jest do wspomnianego "brzydkiego charakteru pisma". Wraz z nasileniem zaburzeń, pismo staje się coraz mniej czytelne, aż do sytuacji, że dziecko nie jest w stanie samo przeczytać tego co napisało. W najcięższych przypadkach należy rozważyć czy dziecko powinno w ogóle prowadzić zeszyty. Co istotne, jeśli nie zostanie podjęta odpowiednia terapia, zaburzenia dysgraficzne mogą rozwijać się wraz z wiekiem.
Dysleksja a nauka czytania
Wąskie znaczenie terminu dysleksja to specyficzne trudności w nauce czytania. Charakteryzują się:
- wolnym i niepewnym czytaniem
- opuszczaniem pierwszych i ostatnich głosek czytanych wyrazów
- opuszczaniem całych wyrazów
- trudnościami w rozumieniu czytanego tekstu
- ogólną niechęcią do czytania
Zaburzenia w nauce czytania zazwyczaj ustępują szybciej niż zaburzenia związane z pisaniem. Niestety, część dzieci dyslektycznych nie jest w stanie osiągnąć wysokiego poziomu umiejętności czytania.
Dysleksja: przyczyny
Dokładne przyczyny wystąpienia dysleksji nie zostały rozpoznane. Na pewno istnieją od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa, lecz zauważa się je dopiero przy okazji nauki w przedszkolu i szkole.
Zaburzenia tego typu mogą wynikać z wielu różnych powodów. Niektórzy ich źródeł poszukują w genetyce. Wskazuje na to m. in. fakt, że występowanie dysleksji u bliźniaków ma praktycznie 100 proc zgodności. Oznacza to, że dysleksja rozwojowa może być dziedziczna. Wpływ może mieć również opóźnione dojrzewanie centralnego układu nerwowego oraz mikrouszkodzenia struktury tych okolic mózgu, które realizują czynność czytania i pisania. Przyjmuje się, że zagrożone dysleksją mogą być dzieci z tzw. "problematycznych ciąż". Dysleksja rozwojowa związana jest też z pewnymi deficytami poznawczymi. Duży wpływ na rozwój zaburzeń tego typu mają zaniedbania środowiskowe, zarówno w domu jak i w szkole.
Specyficzne trudności w nauce czytania i pisania wynikają z zaburzeń funkcji percepcyjno-motorycznych, które odpowiadają za nabywanie tych umiejętności. Z tego względu w mechanizmie powstawania dysleksji zwraca się uwagę na nieprawidłowości:
- percepcji i pamięci wzrokowej
- percepcji i pamięci słuchowej
- motoryce (sprawność manualna)
- lateralizacji (stronność)
- koordynacji wzrokowo-ruchowej
Zaburzenia funkcji mogą występować pojedynczo lub grupowo, mogą być sprzężone.
Im mniej zaburzeń funkcji tym lżejsza dysleksja. Na podstawie zaburzeń funkcji można wyróżnić trzy rodzaje dysleksji rozwojowej:
- dysleksja typu wzrokowego - zaburzenia percepcji i pamięci wzrokowej, powiązane z zaburzeniami koordynacji wzrokowo-ruchowej i wzrokowo-przestrzennej
- dysleksja typu słuchowego - zaburzenia percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy, powiązane z zaburzeniami funkcji językowych.
- dysleksja integracyjna - poszczególne funkcje nie są zaburzone, problem jest z ich koordynacją.
Jak rozpoznać dysleksję?
Pierwsze sygnały o tym, że dziecko może mieć specyficzne problemy z czytaniem i pisaniem pochodzą najczęściej od nauczycieli. To oni na podstawie swojego doświadczenia i obserwacji konkretnych przypadków mogą postawić wstępną diagnozę. Kolejnym krokiem są już badania w specjalistycznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych. Są one istotne, ponieważ nie każde dziecko, które ma trudności w nauce czytania i pisania może być nazwane dzieckiem dyslektycznym. Niezwykle ważne jest wykluczenie innych czynników mogących powodować wystąpienie dysleksji, dysortografii oraz dysgrafii. Chodzi przede wszystkim o ewentualne upośledzenia umysłowe, problemy ze wzrokiem i słuchem, brak motywacji do nauki oraz niewłaściwe metody nauczenia.
Dysleksja: diagnoza
Postawienie ostatecznej diagnozy wymaga wszechstronnej diagnostyki, często przy udziale nie tylko pedagoga i psychologa ale też logopedy, okulisty, foniatra i neurolog dziecięcego.
Badanie pedagogiczne polega na zebraniu wywiadu o dotychczasowych wynikach w szkole, postępach, trudnościach w nauce, warunków w domu i szkole do edukacji. Sprawdza się dotychczas podjęte środki zaradcze.
Pedagog sprawdza również poziom czytania i pisania, znajomość ortografii i gramatyki. Ważne jest również sprawdzenie poziomu wiedzy z innych przedmiotów, np. matematyki. Sprawdzenie umiejętności czytania i pisania odbywa się poprzez:
- sprawdzenie słuchu fonemowego (zdolność rozróżniania głosek)
- sprawdzenie pamięci słuchowej bezpośredniej
- analizę popełnianych błędów w czytaniu i pisaniu
- ocenę poziomu graficznego pisma
- sprawdzenie znajomości zasad ortografii
Przeprowadzane badania psychologiczne mają za zadanie określić poziom rozwoju umysłowego dziecka oraz wykluczyć ewentualne zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych oraz funkcji poznawczych.
Psychiatra ocenia stan psychiczny i neurologiczny dziecka. Przeprowadza wywiad na temat rodziny dziecka, przebiegu ciąży, porodu, późniejszych chorób, ewentualnych wypadków. Dodatkowo sprawdza się czy występują zaburzenia nerwicowe.
Dysleksja: informacja do szkoły
W przypadku stwierdzenia dysleksji, orzeczenie wraz z diagnozą powinno zostać przekazane do szkoły, a nauczyciele powinni zostać poinformowani na czym polegają specyficzne trudności dziecka. Dodatkowo dziecko powinno zostać skierowane na terapię dla dzieci dyslektycznych. Obok specjalistycznych ćwiczeń wymaga ona dużego nakładu pracy w domu pod opieką rodziców. Im szersze są zaburzenia percepcyjno-motoryczne tym trudniej jest je skorygować. Dysleksji nie da się wyleczyć, lecz można minimalizować jej skutki.
Wczesne rozpoznanie dysleksji
Dysleksja rozwojowa ujawnia się w momencie rozpoczęcia nauki czytania i pisania, ale wcześniej można rozpoznać objawy klasyfikujące dzieci jako należące do grupy zagrożonej dysleksją. Wczesne rozpoznanie i prawidłowa terapia może praktycznie całkowicie wyeliminować trudności w czytaniu i pisaniu.
We wczesnej diagnostyce należy zwracać uwagę na różne objawy wskazujące na zaburzenia rozwoju psychoruchowego, wskazujące na potencjalne wystąpienie specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu. Mogą to być:
- trudności w zapinaniu ubrania, guzików, sznurowania butów
- mylenie zaimków, np. przed - za
- opóźnienie rozwoju mowy
- trudności z zapamiętaniem i wykonywaniem więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie
- trudności z przypominaniem nazw przedmiotów
- mylenie kierunków
- oburęczność
W wieku przedszkolnym rodzice powinni zwracać uwagę na ewentualne zaburzenia:
- funkcji wzrokowych (percepcja wzrokowa i koordynacja wzrokowo-ruchowa) - dzieci z takimi zaburzeniami nie lubią układać puzzli, klocków, nie potrafią odtwarzać gotowych wzorców, jednak mogą tworzyć własne kompozycje. Prace plastyczne, które tworzą są prymitywne graficznie i ubogie w szczegóły
- funkcji słuchowych (percepcja i pamięć słuchowa) - dzieci nie lubią i nie potrafią śpiewać, mają kłopoty z zapamiętywaniem wierszyków, trudności sprawia im dzielenie wyrazów na głoski
- funkcji ruchowych - można je zauważyć przy okazji trudności z rzucaniem i łapaniem piłki, zapinaniem guzików i sznurowaniem butów czy niezgrabnym poruszaniem.
- lateralizacji, czyli brak dominacji jednej ze stron.
Bibliografia:
"Pediatria", red. naukowa prof. dr hab. n. med. Wanda Kawalec, prof. dr hab. n. med. Ryszard Grenda, dr hab. n. med. Helena Ziółkowska, tom 2, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2013,
"O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu - odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli", Marta Bogdanowicz, Wydawnictwo Popularnonaukowe "LINEA", Lubin 1994r.
"Jedynka z ortografii? Rozpoznawanie dysleksji, dysortografii i dysgrafii w starszym wieku szkolnym", Janina Mickiewicz, Toruń 1996
"Dysleksja", Gavin Reid, Wydawnictwo K.E. Liber, Warszawa 2006
To także może cię zainteresować:
