Egzystencjalizm to kierunek filozoficzny i zjawisko kulturowe, rozwijające się w Europie w XX w. Nawiązywał do myśli filozofa duńskiego Sorena Kierkegaarda (tworzącego w pierwszej połowie XIX w.). Kierkegaard uważał, że istota ludzkiego życia jest niemożliwa do poznania, ma charakter tragiczny i wiąże się z odczuwaniem stałego metafizycznego lęku.
Egzystencjalizm traktuje indywidualną egzystencję każdego człowieka, jego miejsce i rolę w świecie jako studium badań i punkt wyjścia dla analizy filozoficznej. Rzeczywistość postrzegana jest przez egzystencjalistów za podzieloną na sferę świadomości i sferę rzeczy: ta dwoistość zawsze będzie prowadzić do wyobcowania człowieka. Każda istota ludzka jest całkowicie wolna: samodzielnie tworzy wartości, decyduje o sensie własnego istnienia, a więc w pełni ponosi odpowiedzialność moralną za swoje czyny. Te wszystkie czynniki wytwarzają poczucie alienacji, zagubienia i zagrożenia w świecie, poczucie bezsensu istnienia i lęku, zwłaszcza przed śmiercią.
Egzystencjalizm rozwijał się w dwóch wersjach: teistycznej i ateistycznej, ale w obu przypadkach jego ideą było przekonanie, że człowiek ma wpływ na to kim jest i dokonując niezależnych wyborów - wyraża swoją wolność.
Reprezentanci odłamu laickiego to m.in.:
Reprezentanci kierunku religijnego:
Egzystencjalizm to pojęcie wprowadzone przez Heideggera w pracy "Bycie i czas" z 1927 r. W tradycji filozoficznej ugruntował je Jaspers. Egzystencjalizm wpływał na liczne dziedziny kultury i nauki: teologię, pedagogikę, psychiatrię, literaturę, film, teatr i sztuki plastyczne. W latach 40. i 50. znalazł odbicie w swoistym stylu życia i modzie środowisk artystycznych, intelektualnych czy studenckich i stał się szerokim zjawiskiem kulturowym.
Istnieją cztery najbardziej znane motywy egzystencjalizmu:
Egzystencjalizm jako humanizm - nurt ten postrzegał jednostkę ludzką jako centrum i był zainteresowany jej ciągłym projektowaniem samej siebie, swojej esencji. Ta jednostka nie ma tu z góry określonej natury.
"Egzystencjalizm jest humanizmem" to tytuł wykładu Jeana-Paula Sartre’a (filozofa, powieściopisarza, dramaturga i czołowego przedstawiciela egzystencjalizmu) z 1946 roku. Był on laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za 1964 rok, ale odmówił jej przyjęcia. Sartre w swojej pracy twierdzi, że "nic nie może być dobre, co nie jest dobre dla nas wszystkich". Innymi słowy, dokonując wyboru moralnego, jestem odpowiedzialny za siebie i za innych. Kontynuacją tych badań ontologicznych są wydane pośmiertnie "Cahiers pour la morale".
Podstawowe pytanie, na które Sartre szukał odpowiedzi brzmiało: "Co to znaczy być istotą ludzką?". Według niego, rzeczywistość składa się z dwóch sposobów istnienia: bytu i nicości, czyli bycia, jak i niebycia. Istota ludzka istnieje jednocześnie jako byt-w-sobie: rzecz lub podmiot i jako byt-dla-siebie: czyli świadomość, będąca niebytem, niebędąca więc tą rzeczą, której jest świadoma.
Egzystencjalizm w literaturze: w powieściach, dramatach, esejach jest obecny zazwyczaj jako tzw. porte-parole autora (czyli osoba, która wypowiada się w czyimś imieniu). Narrator prowadzi akcję, opisuje relacje międzyludzkie i przekazuje przesłanie etyczne. Ten prąd literacki odegrał istotną rolę po II wojnie światowej. Najznakomitsze przykłady jego realizacji to m.in. powieści Jeana Paula Sartre’a "Drogi wolności" oraz Alberta Camusa "Obcy", "Upadek" i "Dżuma". W wyborze form literackich egzystencjalizm przybierał także formy paraboliczne, np. esej Camusa "Mit Syzyfa" i dramat "Kaligula" lub powieści Franza Kafki "Proces" i "Zamek".
W Polsce egzystencjalną literaturę tworzyli m.in. Stanisław Ignacy Witkiewicz, Witold Gombrowicz w "Trans-Atlantyku" i w "Dzienniku", a także Kazimierz Brandys, Jerzy Andrzejewski, Marek Hłasko i Tadeusz Różewicz w swoich dramatach.
Egzystencjalizm cechy: