Nowotwór (łac. neoplasma) to grupa chorób, w których komórki organizmu dzielą się w sposób niekontrolowany, co jest połączone z zaburzeniem różnicowania się komórek powstających. Do utraty kontroli nad podziałami dochodzi, gdy geny kodujące białka uczestniczące w cyklu komórkowym ulegają mutacjom. Te z kolei zaburzają lub uniemożliwiają komórce odbieranie sygnałów z organizmu oraz właściwą reakcję. W procesie powstawania nowotworu przeważają procesy podziałów nad obumieraniem komórek. Jak długo się rozwija nowotwór? Zwykle wiele lat.
Zobacz także: ABCDE czerniaka - jak odróżnić zwykłe znamię od śmiertelnie niebezpiecznej zmiany?
Podział nowotworów: łagodne i złośliwe
Nowotwory są grupa niejednorodną, dzieli się je na:
- nowotwory łagodne. To nowe masy tkankowe, które rosną i przesuwają sąsiednie tkanki, nie niszcząc ich. Nowotwory łagodne nie naciekają węzłów chłonnych, nie dają przerzutów. Zwykle otoczone są torebką, są podobne do komórek tkanki, z której się wywodzą. Leczenie jest skuteczne, a po usunięciu zmiany nie następują nawroty.
- nowotwory miejscowo złośliwe. To nowotwory, które mogą naciekać i niszczyć okoliczne tkanki bądź powodować objawy z ich ucisku. Po usunięciu mogą nawracać.
- nowotwory złośliwe. To grupa najgroźniejsza. Zmiany nie posiadają torebki, szybko rosną, naciekają na sąsiadujące struktury. Mogą dawać przerzuty do odległych narządów. Ich budowa jest odmienna od prawidłowej. Ponieważ nowotwory mogą posiadać cechy spełniające kryteria z różnych grup, dla uproszczenia przyjmuje się, że nowotworami złośliwymi są te, które mogą dawać przerzuty. Powstanie nowotworu złośliwego wymaga kilku mutacji, stąd długi i najczęściej bezobjawowy okres rozwoju choroby.
Nowotwór a rak. Nowotwór nabłonkowy i nienabłonkowy
Pojęcia rak i nowotwór są w języku codziennym używane zamiennie, choć nie są to pojęcia tożsame. Czym różni się nowotwór od raka, wyjaśnia prof. Janusz Siedlecki, kierownik Zakładu Onkologii Molekularnej i Translacyjnej Centrum Onkologii Instytutu im. Marii Curie-Skłodowskiej w Warszawie: Różnica między nowotworem a rakiem wiąże się z komórkami, z których one się wywodzą. Raki powstają jedynie z komórek epitelialnych, czyli nabłonkowych. Pozostałe nowotwory wywodzą się z komórek innych niż nabłonkowe. Nowotwór jest określeniem szerszym, nadrzędnym. Nie każdy nowotwór jest rakiem, ale każdy rak jest nowotworem.
Łagodne nowotwory nabłonkowe są zlokalizowane w nabłonku. To przede wszystkim gruczolak, brodawczak i torbielak (w zależności od typu nabłonka, z którego wywodzi się zmiana). Pojęcie raka pojawia się w przypadku złośliwych nowotworów nabłonkowych. Ich nazwy tworzy się od rodzaju nabłonka macierzystego (na przykład rak płaskonabłonkowy).
Łagodne nowotwory nienabłonkowe to na przykład mięśniak, tłuszczak. Ich nazwy tworzy się przez przekształcenie nazwy tkanki, z której wywodzą się zmiany. W przypadku zmian złośliwych używa się słowa mięsak (na przykład mięsak naczyniowy - naczyniakomięsak i tym podobne). Inne typy nowotworów nienabłonkowych to czerniaki, chłoniaki czy białaczka.
Jak wykryć nowotwór? Diagnostyka i leczenie
W kwestii nowotworów, zwłaszcza złośliwych, najważniejsza jest wczesna diagnostyka. Nie wolno bagatelizować różnych niepokojących sygnałów. Bardzo ważna jest samokontrola i wykonywanie badań okresowych.
Proces diagnostyczny w przypadku chorób nowotworowych zwykle składa się z kilku podstawowych elementów. To:
- wywiad i badanie kliniczne,
- diagnostyka obrazowa,
- badania biochemiczne,
- badanie histopatologiczne.
W rozpoznawaniu chorób nowotworowych duże znaczenie mają takie badania jak ultrasonografia, tomografia komputerowa, badanie histopatologiczne, badanie cytologiczne, mammografia, obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego, pozytonowa tomografia emisyjna, tomografia emisyjna pojedynczych fotonów,
W leczeniu stosuje się metody miejscowe, takie jak radioterapia czy leczenie chirurgiczne, metody ogólnoustrojowe, czyli chemioterapię, hormonoterapię oraz terapię biologiczną. Dziedzinami medycyny zajmującymi się rozpoznawaniem i leczeniem chorób nowotworowych są onkologia, chirurgia onkologiczna, patomorfologia.
Do zachorowania na nowotwór złośliwy może dojść w każdym wieku, możliwy jest także nowotwór w ciąży. Choroba nowotworowa dotyczy głównie osób dorosłych, jej występowanie u dzieci stanowi około 1% wszystkich przypadków. U ciężarnych najczęściej stwierdza się raka piersi, rzadziej raka szyjki macicy oraz raka jajnika, czerniaka, a także białaczki i chłoniaki. Zdiagnozowanie złośliwego nowotworu w ciąży jest bardzo trudną sytuacją kliniczną. Z jednej strony niezbędne jest agresywne leczenie, a z drugiej trzeba dbać o prawidłowy rozwój płodu.
Jak zapobiegać nowotworowi?
Nie istnieje sprawdzony sposób na uniknięcie zachorowania na nowotwór. To, czy zachorujemy, zależy od genów, wieku i stylu życia. Zdaniem naukowców nowotworom złośliwym można zapobiegać. To dlatego powstał "Europejski kodeks walki z rakiem"*, który zawiera 12 ważnych zaleceń. Jak zapobiegać nowotworom?
- Nie pal. Nie używaj tytoniu w żadnej postaci.
- Stwórz w domu środowisko wolne od dymu tytoniowego. Wspieraj politykę miejsca pracy wolnego od tytoniu.
- Utrzymuj prawidłową masę ciała.
- Bądź aktywny fizycznie w codziennym życiu. Ogranicz czas spędzany na siedząco.
- Przestrzegaj zaleceń prawidłowego sposobu żywienia. Jedz dużo produktów pełnoziarnistych, roślin strączkowych, warzyw i owoców. Ogranicz spożycie wysokokalorycznych produktów spożywczych (o wysokiej zawartości cukru lub tłuszczu) i unikaj napojów słodzonych. Unikaj przetworzonego mięsa; ogranicz spożycie mięsa czerwonego i żywności z dużą ilością soli.
- Ogranicz spożycie alkoholu.
- Unikaj nadmiernej ekspozycji na promienie słoneczne. Chroń się przed słońcem, używaj produktów przeznaczonych do ochrony przeciwsłonecznej. Nie korzystaj z solarium.
- Chroń się przed działaniem substancji rakotwórczych w miejscu pracy.
- Dowiedz się, czy w domu jesteś narażony na naturalne promieniowanie spowodowane wysokim stężeniem radonu. Podejmij działania na rzecz zmniejszenia jego poziomu.
- Kobiety powinny pamiętać o tym, że karmienie piersią zmniejsza u matki ryzyko zachorowania na nowotwory. Jeśli możesz, karm swoje dziecko piersią. Hormonalna terapia zastępcza zwiększa ryzyko rozwoju niektórych nowotworów.
- Zadbaj o to, aby twoje dzieci poddano szczepieniom ochronnym przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B, wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV).
- Bierz udział w zorganizowanych programach badań przesiewowych w celu wczesnego wykrywania raka jelita grubego, raka piersi, raka szyjki macicy. Wykonywanie badań profilaktycznych to najskuteczniejszy sposób na wczesne wykrycie raka.
Część nowotworów rozwijających się u człowieka jest dziedziczna - stanowią one około 5-10% wszystkich chorób nowotworowych.
* Źródło: "Europejski kodeks walki z rakiem"
