Fosfor jest jednym z głównych makroelementów w organizmach, a w wodach jest mikroelementem. Jest niezbędny do funkcjonowania każdej komórki. Wchodzi w skład kości, kwasów nukleinowych oraz związków przekazujących energię na poziomie molekularnym, takich jak ATP. Obok wapnia i witaminy D jest odpowiedzialny za zdrowe, mocne kości i prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego. Jednocześnie, wraz z azotem i potasem jest jednym z trzech głównych makroelementów potrzebnych do życia roślin. Jakie jeszcze funkcje w organizmie pełni fosfor? Jakie produkty są bogate w ten pierwiastek?
Fosfor (P, gr. phosphoros ‘niosący światło’, łac. phosphorus) to pierwiastek chemiczny, niemetal. Po raz pierwszy został wyizolowany przez niemieckiego alchemika Henniga Branda w Hamburgu w 1669 jako biały fosfor. Uczony odparowywał mocz zwierzęcy, a pozostałość prażył z piaskiem bez dostępu powietrza. W wyniku tego procesu na wewnętrznych ściankach retorty osadzała się biała, woskowata substancja, jarząca się niebieskozielonym światłem. Był to fosfor biały. Dlatego nazwa tego pierwiastka pochodzi od zjawiska emisji światła. Występuje on w czterech odmianach - jako: fosfor biały, czerwony, fioletowy oraz czarny.
Fosfor biały niezwykle łatwo ulega samozapłonowi, dlatego przechowuje się go zawsze pod wodą. W wysokich temperaturach reaguje z wodą, która go dodatkowo rozprasza. Ta odmiana fosforu ma tendencję do przechodzenia w inne, bardziej trwałe odmiany, do których należy fosfor czerwony.
Fosfor czerwony, określany też fosforem bezpostaciowym. Otrzymuje się go przez prażenie fosforu białego w atmosferze azotu i temperaturze 250 °C z użyciem jodu jako katalizatora. Jest nietoksyczny, mniej reaktywny od fosforu białego. Zapala się w temperaturze powyżej 400 °C, jego ugaszenie również jest bardzo trudne, ponieważ pali się nawet przy ograniczonym dostępie tlenu. Znalazł zastosowanie jako jeden ze składników draski na pudełkach od zapałek
Fosfor fioletowy - powstaje albo w wyniku ogrzewania fosforu czerwonego w próżni w temperaturze ok. 550 °C, albo w efekcie krystalizacji z roztworu fosforu białego w stopionym ołowiu. Ta odmiana jest mało aktywna chemicznie i nierozpuszczalna w żadnej substancji.
Fosfor czarny jest najtrwalszą odmianą fosforu. Powstaje przez ogrzewanie fosforu białego w temp. 220 °C i pod ciśnieniem 12 tys. atm. - bez dostępu tlenu. Ma barwę szarą, połysk metaliczny, przewodzi prąd elektryczny.
Największy udział - ok.85 procentowy - ma fosfor w kościach i zębach. Razem z wapniem bierze udział w ich mineralizacji. Mniejszą zawartość tego pierwiastka znajdziemy w tkankach miękkich i błonach komórkowych. Jest nośnikiem informacji genetycznych - występuje w kwasach nukleinowych tworzących kod genetyczny (DNA, RNA). Ma także swój udział w przewodzeniu bodźców nerwowych, w przemianach energetycznych i w utrzymaniu równowagi kwasowo-zasadowej w organizmie.
Fosfor występuje powszechnie w żywności, dlatego rzadko dochodzi do jego niedoboru. Do deficytu może dojść u osób niedożywionych, z zaburzeniami wchłaniania, u alkoholików, osób żywionych pozajelitowo i przy długotrwałym przyjmowaniu wodorotlenku glinu, który z fosforem tworzy związki niewchłanialne przez przewód pokarmowy. Niedobór fosforu doprowadza do osłabienia mięśni i kości, a nawet do osteomalacji, czyli rozmiękania kości (krzywica dorosłych). Poza tym organizm staje się mniej odporny na zachorowania. Niedobór fosforu przejawia się w postaci: osłabienia, bóli mięśni, kości, wymiotów, zaburzeń oddychania i dysfunkcji układu nerwowego, jak np.: porażenia, parestezje, zaburzenia świadomości, dezorientacja, nudności, drgawki.
Nadmiar fosforu w organizmie może być skutkiem jego nadmiernego spożycia (z żywności lub suplementów), albo wynikiem niewydolności nerek, bądź uwalniania fosforu z kości lub komórek. Z danych Instytutu Żywności i Żywienia wynika, że przy dużym spożyciu fosforu może nastąpić zwapnienie tkanek miękkich oraz wzrost porowatości kości. Niektórzy naukowcy przekonują, że nadmiar fosforanów w diecie może powodować u dzieci nadpobudliwość, autyzm, a nawet schizofrenię. Zbyt duże spożycie fosforu może się również spowodować przyczynić ograniczone wchłanianie różnych składników mineralnych, m.in. magnezu, cynku, żelaza, miedzi oraz wapnia. Objawami nadmiaru fosforu w organizmie są biegunki, nudności i wymioty.
Najwięcej fosforu znajduje się w: serach podpuszczkowych, kaszy gryczanej, konserwach rybnych i rybach wędzonych - spożywanych w całości, wraz z ośćmi. Znajdziemy go także w podrobach, mięsie, ciemnym pieczywie i jajach.
Rośliny pobierają fosfor przede wszystkim w postaci rozpuszczonych w wodzie jonów fosforanowych. Niedobór fosforu w roślinach spowalnia ich wzrost, powoduje rachityczność, zmniejsza ilość syntetyzowanych substancji (np. witamin). Dlatego znaczna część nawozów sztucznych to nawozy fosforowe lub nawozy NPK. Silne nawożenie związkami azotu bez suplementacji fosforowej może zmniejszać przyswajalność glebowego fosforu dla roślin..
Warto wiedzieć, że: