Środki poetyckie: co to jest?
Podczas nauki o języku zetkniemy się z terminem środki poetyckie. Co to jest takiego? Środki poetyckie, nazywane też środkami stylistycznymi, bądź – rzadziej – środkami artystycznego wyrazu, są elementem języka lub też zabiegiem językowym, stosowanym zarówno w literaturze, jak i w mowie potocznej. Najczęściej jednak występują w poezji (stąd nazwa), nieco rzadziej w innych gatunkach literackich, a na celu mają wzmocnienie przekazu, wywołanie określonych emocji u odbiorcy, jak również pobudzenie jego wyobraźni. Zadaniem środków poetyckich jest kształtowanie wypowiedzi w taki sposób, by wzmocnić ekspresję wypowiedzi i wywołać pożądane efekty artystyczne u odbiorcy. Pomagają one wyrażać uczucia, opisywać rzeczywistość, oddziaływać na wyobraźnię i emocje odbiorcy, przede wszystkim jednak są istotnym środkiem do budowania świata przedstawionego i nastroju w danym utworze literackim.
Środki poetyckie: jakie są?
Istnieją różne środki poetyckie. Jakie są ich rodzaje? Ponieważ stosowane są one na różnych poziomach języka, wyróżnia się następujące rodzaje środków poetyckich:
- fonetyczne środki poetyckie – dotyczą one brzmienia, toteż można wśród nich wymienić rym, rytm, onomatopeje (czyli wyrazy dźwiękonaśladowcze), eufonię, kakofonię czy aliterację;
- słowotwórcze środki poetyckie – są to środki dotyczące tworzenia wyrazów: neologizmy artystyczne, zdrobnienia, zgrubienia, złożenia czy figury etymologiczne (zestawienia słów mających wspólne pochodzenie);
- leksykalne środki poetyckie – dotyczą emocjonalnego nacechowania słownictwa, czerpania z gwary czy innych obszarów językowych (archaizmy, epitety, eufemizmy, hiperbole, neologizmy, peryfrazy, porównania, zdrobnienia, zgrubienia);
- składniowe środki poetyckie – odwołujące się do specjalnych konstrukcji składniowych: anakolut, antyteza, apostrofa, inwersja, pytanie retoryczne, elipsa, epifora, powtórzenie, paralelizm, wykrzyknienie czy przerzutnia;
- semantyczne środki poetyckie – specjalne zestawienia słów tworzące nowe znaczenia: alegoria, hiperbola, epitet, animizacja, ironia, litota, metafora, synekdocha, metonimia, oksymoron, symbol, porównanie czy personifikacja.
Jak nietrudno zauważyć, niektóre środki poetyckie pasują do więcej, niż jednej kategorii, np. zdrobnienia to zarówno środki słowotwórcze, jak i leksykalne, zaś epitety to środki leksykalne i semantyczne, podobnie jak hiperbole.
Funkcje środków poetyckich: jakie są?
Jakie są funkcje środków poetyckich? Zależą one przede wszystkim od zamierzeń autora związanych z tworzeniem komunikatu artystycznego. Środki poetyckie mogą więc często służyć budowaniu nastroju. Niejednokrotnie są nośnikiem emocji, podkreślając uczucia bohatera lub autora. Funkcją środków poetyckich jest również kreowanie świata przedstawionego, a także wyrażanie myśli. Środki poetyckie tworzą ponadto warstwę brzmieniową utworu, a mogą także służyć budowaniu komizmu.
Zobacz też: Peryfraza - czym jest i jak jej używać? Co odróżnia peryfrazę od parafrazy?
Środki poetyckie: przykłady
Oto najczęściej stosowane środki poetyckie i ich przykłady:
- epitet – określenie rzeczownika, środek wskazujący na cechy przedmiotów, postaci czy zjawisk, np. malinowy chruśniak, wilczy apetyt, abstrakcyjny obraz;
- metafora, inaczej przenośnia – zestawienie wyrazów, które osobno mają inne znaczenie, a w zestawieniu ze sobą nabierają nowego znaczenia, nie mając dosłownego charakteru, np. złoty człowiek, aureola srebrnych włosów, serce z kamienia;
- porównanie – zestawienie dwóch osób, przedmiotów lub zjawisk z uwagi na ich wspólną cechę, analogię, z użyciem wyrażenia porównawczego typu jak, jakby, niczym, niby, na kształt, np. zimny jak lód, uparty jak wół, pracowity jak mrówka;
- uosobienie, inaczej personifikacja – przypisanie przedmiotom, pojęciom czy zjawiskom cech ludzkich, np. kot napłakał, liść tańczy na wietrze;
- ożywienie, inaczej animizacja – nadanie rzeczom lub zjawiskom cech istot żywych, np. drzewo drgnęło, chmura goni chmurę;
- apostrofa – podniosły zwrot do osoby, przedmiotu lub zjawiska, np. ''Litwo! Ojczyzno moja'', ''Szlachetne zdrowie, nikt się nie dowie jako smakujesz…'', ''Gościu, siądź pod mym liściem'';
- oksymoron – zestawienie wyrazów o przeciwstawnych znaczeniach, np. zimne ognie, żywy trup, ciepłe lody;
- onomatopeja, czyli wyraz dźwiękonaśladowczy, np. trzask, skrzypienie, buch, bum, hau, szast-prast;
- pytanie retoryczne – pytanie zadane nie w celu uzyskania odpowiedzi, również takie, na które odpowiedź jest oczywista, np. ''czyż to nie uroczy malec?'', ''czy ja mówię niewyraźnie?''.
Środki poetyckie: jak rozpoznać?
W literaturze, jak i w mowie potocznej, stosowane są liczne środki poetyckie. Jak rozpoznać poszczególne z nich? Warto znać ich definicje i funkcje – wówczas dużo łatwiej odnaleźć je na przykład w tekście wiersza. Jeśli więc w utworze użyto wyrazów, których brzmienie podobne jest do naturalnych dźwięków, z pewnością mamy do czynienia z wyrazem dźwiękonaśladowczym, czyli onomatopeją. Gdy przedmiotom przypisywane są cechy istot żywych, mówimy o animizacji, a gdy przedmioty, zjawiska czy zwierzęta otrzymują cechy lub wykonują czynności ludzkie, wówczas rozpoznamy personifikację.
Zobacz też: Parafraza - co to jest? Definicja i przykłady parafraz
