Analiza i interpretacja wiersza. Czym jest wiersz?
Lekcje języka polskiego, począwszy od pierwszych klas szkoły podstawowej opierają się o analizę różnego rodzaju utworów literackich. Bardzo często uczniowie wraz z nauczycielem dokonują interpretacji wierszy dobranych do ich poziomu edukacyjnego. Czym jest wiersz i jak go rozpoznać? Otóż wiersz jest to rodzaj wypowiedzi, w której powtarzają się podobne właściwości strukturalne organizujące treść - może to być ilość sylab, wersów, strof. Cechą charakterystyczną wierszy jest też występowanie specyficznej rytmiki oraz rymów. Wyróżniamy kilka rodzajów wierszy, z których najpopularniejszy jest wiersz stroficzny, tzn. podzielony na zwrotki.
Umiejętność dokonania analizy i interpretacji utworu poetyckiego jest niezwykle istotna. Pogłębia się ją na każdym etapie edukacyjnym, czego zwieńczeniem jest egzamin maturalny, na którym zawsze jedno z zadań pisemnych dotyczy właśnie utworu poetyckiego.
Przeprowadzenie analizy wiersza nie jest łatwym zadaniem. Nie ma bowiem ścisłych reguł, którym można podporządkować badanie każdego wiersza. Niemniej istnieje kilka wskazówek, które pozwolą poradzić sobie z większością utworów, z którymi stykają się uczniowie w szkole lub na egzaminach. Na początku jednak należy rozróżnić dwa pojęcia: analizy wiersza i interpretacji wiersza. Pierwsze dotyczyć będzie określenia budowy utworu, tego z jakim typem wiersza mamy do czynienia, jakich środków stylistycznych użyto do jego stworzenia, jakie występują w nim rymy itd. Tymczasem interpretacja wymaga nieco samodzielności. Tu uczeń ma za zadanie przedstawić, co jego zdaniem poeta miał na myśli tworząc swój utwór. Niezwykle ważne jest, aby interpretując utwór uczeń znał szerszy kontekst jego powstania: biografię autora, okres w którym został napisany wiersz itp.
Zobacz też: "Pieśń o Rolandzie" - streszczenie, autor, problematyka utworu
Analiza wiersza: przykład. Jak poprawnie przeprowadzić analizę wiersza?
Dobrym przykładem do przeprowadzenia analizy wiersza jest utwór Krzysztofa Kamila Baczyńskiego "Pokolenie".
Pokolenie
Wiatr drzewa spienia. Ziemia dojrzała.
Kłosy brzuch ciężki w górę unoszą
i tylko chmury – palcom czy włosom
podobne – suną drapieżnie w mrok
Ziemia owoców pełna po brzegi
kipi sytością jak wielka misa.
Tylko ze świerków na polu zwisa
głowa obcięta strasząc jak krzyk.
Kwiaty to krople miodu – tryskają
ściśnięte ziemią, co tak nabrzmiała,
pod tym jak korzeń skręcone ciała,
żywcem wtłoczone pod ciemny strop.
Ogromne nieba suną z warkotem.
Ludzie w snach ciężkich jak w klatkach krzyczą.
Usta ściśnięte mamy, twarz wilczą,
czuwając w dzień, słuchając w noc.
Pod ziemią drążą strumyki – słychać –
krew tak nabiera w żyłach milczenia,
ciągną korzenie krew, z liści pada
rosa czerwona. I przestrzeń wzdycha.
Nas nauczono. Nie ma litości.
Po nocach śni się brat, który zginął,
któremu oczy żywcem wykłuto,
któremu kości kijem złamano;
i drąży ciężko bolesne dłuto
nadyma oczy jak bąble – krew.
Nas nauczono. Nie ma sumienia.
W jamach żyjemy strachem zaryci,
W grozie drążymy mroczne miłości,
własne posągi – źli troglodyci.
Nas nauczono. Nie ma miłości.
Jakże nam jeszcze uciekać w mrok
przed żaglem nozdrzy węszących nas,
przed siecią wzdętą kijów i rąk
kiedy nie wrócą matki ni dzieci
w pustego serca rozpruty strąk.
Nas nauczono. Trzeba zapomnieć,
żeby nie umrzeć rojąc to wszystko.
Wstajemy nocą. Ciemno jest, ślisko.
Szukamy serca – bierzemy w rękę,
ale zostanie kamień – tak – głaz.
I tak staniemy na wozach, czołgach,
na samolotach, na rumowisku,
gdzie po nas wąż się ciszy przeczołga,
gdzie zimny potop omyje nas,
Nie wiedząc: stoi czy płynie czas.
Jak oba miasta z głębin kopane,
popielejące ludzkie pokłady
na wznak leżące, stojące wzwyż,
nie wiedząc, czy my karty iliady
rzeźbione ogniem w błyszczącym złocie,
czy nam postawią z litości chociaż
nad grobem krzyż.
22 VII 43 r.
Wiersz "Pokolenie" składa się z dziesięciu zwrotek. Jego budowa jest dość nieregularna: strofy mają różną ilość wersów, niemniej jednak da się zauważyć pewne prawidłowości. Pierwsza część wiersza składa się z pięciu czterowersowych zwrotek. Następnie pojawiają się cztery strofy o różnej liczbie wersów. Całość zamyka dziesiąta strofa - dłuższa od pozostałych. I tak pierwsza część ma charakter typowo opisowy: zawiera ona wizję zagłady ujętą poprzez ciąg metafor. Druga część jest zdecydowanie bardziej refleksyjna, gdyż skupia się na rozważaniach nad tragicznym losem pokolenia. Dziesiąta strofa stanowiąca trzecią część ma charakter puenty.
W pierwszych pięciu zwrotkach czytelnik zderza się z nagromadzeniem metafor (''ziemia, co tak nabrzmiała'', ''krew tak nabiera w żyłach milczenia'' itd) ukazujących katastroficzny obraz przypominający nieco ten z biblijnej Apokalipsy. Autor posługuje się sprawnie kolorami, co potęguje nastrój mroku ("ciemny strop", "rosa czerwona" itd.). Część ta zakończona jest przez zastosowanie personifikacji przestrzeni ("przestrzeń wzdycha"), która w ludzki sposób reaguje na obraz zniszczenia jaki niesie ze sobą wojna. W tej części mamy do czynienia głównie z liryką sytuacyjną.
Druga część to zdecydowanie liryka refleksyjna. Podmiot liryczny ujawnia się jako tytułowe "Pokolenie" - wypowiada się w pierwszej osobie liczby mnogiej. Mamy więc do czynienia z podmiotem zbiorowym. Pokolenie czasu wojny na co dzień musi stawiać czoła wszystkim wynikającym z niej potwornościom. Powtarzające się słowa klucze: "Nas nauczono. ..." to swoisty kodeks postępowania, który pomaga przetrwać w czasach, kiedy człowieczeństwo zepchnięte jest na drugi plan.
Ostatnia zwrotka to podsumowanie, ale też proroctwo (użyto czasowników w czasie przyszłym) tego, co czeka pokolenie ludzi żyjących w wojennej rzeczywistości. Podmiot liryczny zastanawia się czy jego cierpienie i wyrzeczenia zostaną chociaż zapamiętane i docenione przez następne pokolenia ("czy nam postawią, z litości chociaż nad grobem krzyż").
Zobacz też: ''Makbet'' - streszczenie szczegółowe i krótkie, plan wydarzeń
Interpretacja wiersza: przykład. Co powinna zawierać interpretacja wiersza?
Powyżej znalazła się przykładowa analiza budowy wiersza K.K. Baczyńskiego. Kolejnym krokiem jest podjęcie próby interpretacji utworu. Warto tu wspomnieć, że Baczyński należał do pokolenia, które w momencie wybuchu wojny wchodziło w dorosłe życie. Nie dane było im cieszyć się młodością czy używać życia, gdyż na ulicach toczyła się walka na śmierć i życie. Niemal każdy wiersz tego poety odwołuje się do tragicznych doświadczeń tzw. Pokolenia Kolumbów, do którego sam należał. Wiersz "Pokolenie" jest więc w pewnym sensie podsumowaniem tragicznych doświadczeń generacji żyjącej w czasie II wojny światowej. Widoczne jest w nim przeświadczenie o nieuchronności końca, o braku innej drogi. 23 letni poeta w bardzo dojrzały sposób ocenia otaczającą go rzeczywistość. Jest przekonany o tym, że katastrofa jest nieunikniona - sam zginął w czwartym dniu powstania. W jednym ze swoich utworów pisał: ''Trzeba nam teraz umierać, by Polska znów mogła żyć…''. W wierszu "Pokolenie" pokazuje obraz natury, która sama będąc w rozkwicie, staje się świadkiem upadku i tragedii młodych ludzi, ginących w obronie swojej ojczyzny, dla których nie ma widoków na szczęśliwe zakończenie.
