Oksymoron (z gr. ?ξ?μωρος czyt. oksým?ros, od oksýs - ostry i m?ros - tępy), zwany też antylogią lub epitetem sprzecznym to figura retoryczna, którą tworzy się przez zestawienie wyrazów o przeciwstawnych znaczeniach. Jest określeniem poetyckim o znaczeniu pozornie sprzecznym z właściwościami przedmiotu, z którym się je łączy. Choć definicja może wydawać się zawiła, oksymorony zna i stosuje każdy, a przykładów nie trzeba daleko szukać. To: ciepłe lody, piwo bezalkoholowe, współczesna historia, wirtualna rzeczywistość, zimne ognie czy głupie mądrości.
Zobacz także: Jak zaoszczędzić na wyprawce szkolnej?
Oksymoron to oczywista sprzeczność, przenośne zestawienie pojęć o przeciwstawnym, wykluczającym się wzajemnie znaczeniu. Nie każde jednak połączenie wyrazów przeciwstawnych jest oksymoronem. Aby dwa wyrazy mogły go stworzyć, zabieg ich zestawienia musi być celowy i świadomy, dzięki czemu duet wyrazów zyskuje nowy sens.
Oksymoron to nie przypadkowy zlepek słow. To metaforyczne przekształcenie znaczeń obu wyrazów, wywołujące efekt paradoksu, czyli sprzeczności niosącej jakąś prawdę - filozoficzną, moralną, poznawczą, poetycką, psychologiczną. Tym samym oksymoron wydobywa z tworzących go wyrazów nowe znaczenie i zaskakujące treści.
Oksymoron najczęściej składa się z rzeczownika i określającego go przymiotnika albo z czasownika i określającego go przysłówka. Oznacza to, że jeden z połączonych wyrazów jest członem określanym, a drugi określającym. Warto również pamiętać, że oksymoron jest jednym ze środków stylistycznych. To rodzaj epitetu, który zalicza się do grupy metafor. Oksymoronu nie należy mylić z antytezą, zestawiającą ze sobą całe wyrażenia.
Istotą oksymoronu nie jest wyłącznie prowokacja czy wywołanie wrażenia sprzeczności logicznej. Literacki efekt estetyczny to nie wszystko. Oksymoron jest zabiegiem językowym, który ma wywoływać emocje, dziwić, szokować i zaskakiwać, działać na wyobraźnię. Ma inspirować i skłaniać do interpretacji przemyśleń. Oksymoron to nie tylko zabawa słowem, ale i działania na wrażeniach. Jego funkcją jest nie tylko wzbogacanie ekspresji wypowiedzi, ale i tworzenie nowego sensu, refleksji i obrazów.
Oksymoronem posługiwali się chętnie twórcy różnych okresów w dziejach literatury, co widać we fragmentach wierszy:
I.
Jana Andrzeja Morsztyna „Vaneggiar d'una innamorata”:
Ogień się z mrozem ugania w skrytości:
I mrozem pałam, i ogniami leję;
Cuda miłości, czarów sposób nowy:
Mróz gorejący, a ogień lodowy.
(…)
Żyjąc umieram, konam nieśmiertelnie.
Oksymorony to: mróz gorejący, ogień lodowy, żyjąc umieram.
II.
Franciszka Karpińskiego w wierszu "Pieśń o narodzeniu pańskim":
Bóg się rodzi, moc truchleje,
Pan niebiosów obnażony,
Ogień krzepnie, blask ciemnieje,
Ma granice nieskończony.
W tym przypadku każda jednostka składniowa strofy niesie ze sobą jakąś sprzeczność.
III.
Adama Mickiewicza w sonecie "Stepy akermańskie"
Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu […]
"Suchy ocean" jest oksymoronem.
III.
Zbigniewa Herberta "Co będzie":
co będzie
kiedy ręce
odpadną od wierszy
gdy w innych górach
będę pił suchą wodę
Oksymoronem jest "sucha woda".
Ale oksymorony są obecne w naszym życiu także w innym wymiarze. Okazuje się, że te środki stylistyczne nie są zarezerwowane wyłącznie dla literatury. Żyjemy wśród oksymoronów, wiele z nich wchodzi do powszechnego użycia, tracąc swoje paradoksalne, sprzeczne znaczenie. Przykłady oksymoronów: