Przypadki w języku polskim - funkcje
Przypadki, których jest w języku polskim siedem, sprawiają sporo kłopotu. Są jednak niezbędne. Dzięki nim wyrazy się odmieniają, a zdania mogą mieć swobodny szyk. Przypadki służą do wyrażania stosunków zachodzących między składnikami wypowiedzenia.
Zobacz także: Najczęstsze zaburzenia uczenia:
Przez przypadki odmieniają się rzeczowniki, przymiotniki, imiesłowy przymiotnikowe, część liczebników i zaimków. Ich odmiana nazywana jest deklinacją.
Występujące przypadki w języku polskim to: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik i wołacz. Każdy przypadek odpowiada na inne pytanie i pełni inną funkcję. Przypadki pomagają odróżnić podmiot od dopełnienia, okolicznika czy przydawki.
Przypadki - język polski
- Mianownik (M.) - kto? co? (jest) - np. wiatr, misie
- Dopełniacz (D.) - kogo? czego? (nie ma) - np. wiatru, misiów
- Celownik (C.) - komu? czemu? (się przyglądam) np. wiatrowi, misiom
- Biernik (B.) - kogo? co? (widzę) np. wiatr, misie
- Narzędnik (N.) - (z) kim? (z) czym? (idę) np. (z) wiatrem, misiami
- Miejscownik (Ms.) - o kim? o czym? (mówię) np. (o) wietrze, misiach
- Wołacz (W.) - zwrot do kogoś lub czegoś np. góro! misie!
Język polski przypadki pod lupą
Odmiana przez przypadki w języku polskim sprawia wiele kłopotów. Warto każdemu z nich przyjrzeć się bliżej, by móc zrozumieć sens i funkcje:
- Mianownik (łac. nominativus) odpowiada na pytania: kto? co? (to jest). Formę podstawową wyrazu w słownikach podaje się właśnie w mianowniku. Mianownik to przypadek, w którym rzeczownik najczęściej występuje w roli podmiotu. Specjaliści twierdzą, że najrzadziej używanymi przypadkami są wołacz i celownik.
- Dopełniacz (łac. genetivus) odpowiada na pytania kogo? czego? (nie ma). Często jest używany w przeczeniach (np. Kamila nie piła wody) albo w relacjach przynależności, np. sweter Grześka.
- Celownik (łac. dativus) odpowiada na pytania to komu? czemu? (przyglądam się). Łączy się m.in. z czasownikami takimi jak obiecywać, dziękować, sprzedawać, oddawać, pomagać, dawać, mówić czy przyimkami: dzięki, przeciw, wbrew. Np. przyglądam się spadającym liściom. Końcówki celownika dla rzeczowników: w rodzaju męskim -owi: redaktorowi bądź -u: bratu, zaś w rodzaju żeńskim: -i, np. nadziei, oraz -e, np. mamie.
- Biernik (łac. accusativus) odpowiada na pytania kogo? co? (widzę). Rzeczowniki i zaimki osobowe występujące w bierniku pełnią w zdaniu funkcję dopełnienia bliższego, a przymiotniki - funkcję przydawki. Np. Widzę spadające liście.
- Narzędnik (łac. instrumentalis) odpowiada na pytania to z kim? z czym? (idę). Przede wszystkim służy do określania narzędzia (ołówkiem, piórem, widelcem) lub środka transportu (samolotem, samochodem) albo do wskazywania, czym się interesujemy (Interesuję się fotografią) lub kim jesteśmy (Jestem kobietą/dziennikarką/mamą). Narzędnik łączy się z przyimkami z, pod, nad.
- Miejscownik (łac. locativus) odpowiada na pytania o kim? o czym? (mówię). Służy do opisu miejsca, dlatego też zawsze wymaga użycia przyimka. Rzeczowniki mają w miejscowniku najczęściej końcówkę -e np. mamie, lub -u - np. w kwietniu. Rzeczowniki zakończone na k, g, ch przyjmują końcówkę u: np. rogu. W liczbie mnogiej rzeczowniki we wszystkich trzech rodzajach przybierają końcówkę -ach (wyjątki: na Węgrzech, w Niemczech).
- Wołacz (łac. vocativus) - nie ma pytania jako jedyny. Jest specyficznym przypadkiem, ponieważ nie wskazuje na związki w wypowiedzeniu. To jedynie forma rzeczownika używanego w funkcji apelu podczas zwracania się do innych. Stosowany jest w zawołaniach, bezpośrednich zwrotach. Obecnie wypierany jest przez mianownik - częściej słyszymy zawołanie Barek niż Bartku. Mianownik i wołacz w wielu wyrazach mają tę samą formę.
Odmiana przez przypadki - jak zapamiętać?
Wiele osób, zwłaszcza uczniów szkół podstawowych, ma problem z zapamiętaniem przypadków, na dodatek w poprawnej kolejności. Z pomocą przychodzą krótkie, zabawne wierszyki, takie jak:
Wierszyk pierwszy: Mam domek całkiem biały nad morzem wspaniałym:
Mam (Mianownik)
Domek (Dopełniacz)
Całkiem (Celownik)
Biały (Biernik)
Nad (Narzędnik)
Morzem (Miejscownik)
Wspaniałym (Wołacz).
Wierszyk drugi: Mama dała córce bułkę nasmarowaną masłem wiejskim.
Mama (Mianownik)
Dała (Dopełniacz)
Córce (Celownik)
Bułkę (Biernik)
Nasmarowaną (Narzędnik)
Masłem (Miejscownik)
Wiejskim (Wołacz).
