Czasownik - tryby, odmiana, strony. Jak pisać "nie" z czasownikiem?

Czasownik to część mowy, która nazywa dziejące się czynności oraz stany. Odpowiada na pytania: co robi?, co się z nim dzieje?, w jakim jest stanie? Czasownik podlega koniugacji. To odmiana przez osoby, czasy, tryby, strony, liczby, aspekty i inne kategorie gramatyczne. Co jeszcze warto wiedzieć o czasowniku?

Czasownik to część mowy, która w zdaniu tworzy orzeczenie. Czasowniki są nazwami czynności, jakie wykonują w danym czasie istoty żywe, narzędzia lub maszyny oraz nazwami stanów, w jakich te istoty bądź przedmioty się znajdują. Czasownik odpowiada na pytania: co robi? Co się z nim dzieje? W jakim jest stanie? Jest odmienną i samodzielną częścią mowy. Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik.

Najczęstsze zaburzenia uczenia:

Zobacz wideo

Czasownik w języku polskim - odmiana

W języku polskim czasownik odmienia się przez:

  • liczby i osoby,
  • czasy,
  • rodzaje,
  • tryby,
  • strony.

Odmiana czasownika przez liczby i osoby

Odmiana czasownika przez osoby i liczby to oznaczenie wykonawcy czynności, czyli podmiotu. Liczba, przez którą odmienia się czasownik, to określenie liczby pojedynczej lub mnogiej. W języku polskim wyróżnia trzy osoby w liczbie pojedynczej i trzy w liczbie mnogiej.

Liczba pojedyncza:  

  1. osoba (ja) - ja piszę
  2. osoba (ty) - ty piszesz
  3. osoba (on, ona, ono) - on pisze, ona pisze, ono pisze.

Liczba mnoga:

  1. osoba (my) - my piszemy
  2. osoba (wy) - wy piszecie
  3. osoba (oni, one) - oni piszą, one piszą.

Odmiana czasownika przez czasy

Czasownik odmienia się przez trzy czasy:

  • przeszły. Czas przeszły oznacza, że moment mówienia następuje po procesie (Wczoraj byłam w kinie),
  • teraźniejszy. Czas teraźniejszy zakłada, że rzecz dzieje się w chwili mówienia (Teraz pracuję),
  • przyszły. Mówienie o rzeczy wyprzedza jej przebieg (Jutro pójdę do teatru).

Odmiana czasownika przez rodzaje

Czasownik może występować w rodzajach:

  • w liczbie pojedynczej to rodzaj męski, rodzaj żeński, rodzaj nijaki,
  • w liczbie mnogiej to rodzaj męskoosobowy (r. męski), rodzaj niemęskoosobowy (połączenie r. żeńskiego i nijakiego w l. mnogiej);

Tryby czasownika

Czasownik może występować w trybie:

  • trybie orzekającym (oznajmujący). Właściwy dla czynności, które realnie się odbywają, odbywały lub będą odbywały (Czytam książkę),
  • trybie przypuszczającym. Stosuje się w kontekście czynności pomyślanych, potencjalnych, pożądanych i niepewnych (hipotetycznych i możliwych do realizacji tylko po spełnieniu określonych warunków), (Przeczytałabym książkę),
  • trybie rozkazującym. Ten pełni funkcję impresywną. Nakłania do określonego zachowania. Służy do wyrażania polecenia, zakazu, życzenia (Przeczytaj książkę!).

Strony czasownika

Czasownik może mieć stronę :

  • czynną - oznacza proces, w którym podmiotem jest wykonawca czynności a dopełnieniem odbiorca (czyta),
  • bierną - podmiotem staje się odbiorca, a dopełnieniem nadawca. Oznacza uleganie jakiejś czynności (jest czytana),
  • zwrotną - używa się jej, gdy czynność skierowana jest na swojego odbiorcę - podmiot jest jednocześnie wykonawcą czynności (ubieram się).

Wszystkie czasowniki tworzą stronę czynną, ale nie wszystkie mają stronę bierną.

Forma czasownika

Forma (aspekt) czasownika sygnalizuje, czy czynność została wykonana, czy się ją nadal wykonuje. W czasie przyszłym zaś informuje, czy podmiot będzie miał zamiar ją skończyć, czy tylko zacząć. Tym samym czasowniki dzielą się na:

  • dokonane (czynność, o której mowa została zakończona),
  • niedokonane (czynność jeszcze trwa w chwili mówienia).

Czasowniki w formie niedokonanej - informują, że czynność (stan) trwa, trwała lub będzie trwała i nie została ani nie zostanie zakończona, np. robię, piszę, będę biegał, będę śpiewał. Z kolei czasowniki w formie dokonanej informują, że czynność została lub zostanie zakończona, np. posprzątałem, zjem.

Formy nieosobowe czasownika

W języku polskim czasowniki tworzą formy nieosobowe, w których nie można określić osoby (podmiotu). To:

  • bezokolicznik - np. leżeć, patrzeć,
  • nieosobowa forma czasownika zakończona na -no, -to - np. czytano, pisano,
  • nieosobowa forma czasu teraźniejszego typu: robi się, sprząta się,
  • imiesłowy. Imiesłów to nieosobowa formy czasownika, będąca połączeniem czasownika z inną częścią mowy. W języku polskim funkcjonują cztery rodzaje imiesłowów: imiesłów przymiotnikowy czynny, imiesłów przymiotnikowy bierny, imiesłów przysłówkowy współczesny i imiesłów przysłówkowy uprzedni.

Pisownia "nie" z czasownikami

Sporo problemów sprawia pisownia "nie" z czasownikami, zwłaszcza jeżeli mylony jest on z innymi częściami mowy. Warto zapamiętać, że "nie" z czasownikami pisze się oddzielnie niezależnie od tego, w jakim czasie jest opisywana dana czynność (nie śpię, nie czytasz, nie biegnie). A wyjątki? Łukasz Mackiewicz, redaktor i korektor, autor książki "497 błędów. Jak nie zbłądzić w zawiłościach polszczyzny" podpowiada, że wyjątkiem jest pisownia nielicznych czasowników utworzonych od rzeczowników z przedrostkowym nie, np. niepokoić (od: niepokój), niewolić (od: niewola), a także czasowniki niedomagać, niedowidzieć oraz nienawidzić.

Więcej o:
Copyright © Agora SA