Celiakia, alergia na gluten, nietolerancja glutenu u dzieci - co to i czym się od siebie różnią

Celiakia, alergia na gluten i nietolerancja glutenu mają cechę wspólną - organizm nieprawidłowo reaguje na pokarmy zawierające gluten. Jednak są to różne schorzenia, nazw nie powinniśmy używać na zasadzie synonimów.

Czym jest gluten?

Gluten to białko zawarte m.in. w ziarnach niektórych zbóż, np. w pszenicy, życie i jęczmieniu. Znajduje się w bardzo dużej liczbie produktów. Od tych najbardziej oczywistych jak pieczywo, poprzez wyroby garmażeryjne, jak mięso mielone, pasztety, parówki, a kończąc na słodyczach oraz lekach. Niestety, spożywanie glutenu może wiązać się z wieloma negatywnymi konsekwencjami dla zdrowia dzieci. Jednym tchem wymieniane są takie przypadłości jak celiakia, alergia na gluten czy nietolerancja glutenu u dzieci. Często zdarza się, że są one mylone ze sobą, nazwy używane są jako synonimy jednej choroby. Na pewno ich wspólnym mianownikiem jest metoda leczenia, czyli stosowanie diety bezglutenowej.

  1. Celiakię, alergię na gluten i nietolerancję glutenu łączy wspólne źródło problemów, czyli nieprawidłowa reakcja organizmu na obecność glutenu w spożywanych pokarmach. Po wystąpieniu pierwszych objawów, diagnostykę należy rozpocząć od badań krwi
  2. Leczenie opiera się na stosowaniu diety bezglutenowej - w przypadku celiakii musi ona być stosowana przez całe życie, przy alergii na gluten i nietolerancji wykonuje się co jakiś czas próby - nie jest powiedziane, że na diecie będziemy musieli być już przez całe życie
  3. Celiakia sieje największe spustoszenie w naszym organizmie, wpływa na inne organy i układy

Czy gluten to cichy zabójca? [NaZdrowie]

Celiakia: czym jest

Najpoważniejszą chorobą związaną ze spożywaniem glutenu jest celiakia. Opisywana też jako choroba trzewna, jest chorobą ogólnoustrojową, powodującą szerokie spektrum objawów klinicznych u dzieci i dorosłych. Spożywanie glutenu przez chorych na celiakię powoduje zmiany zwyrodnieniowe w jelicie cienkim, które prowadzą do zaburzeń wchłaniania substancji odżywczych.

Szacuje się, że na tę chorobę cierpi ok. jeden procent populacji (w Polsce nie jest prowadzony rejestr chorych), jednak tylko niewielka część chorych jest prawidłowo zdiagnozowana. Najczęściej jest rozpoznawana u dzieci, przy czym bardziej zagrożone są dziewczynki.

Mechanizm powstawania choroby trzewnej jest dosyć skomplikowany. Wszelkie objawy aktywowane są w wyniku spożywania glutenu. U osób genetycznie obciążonych (występują u nich antygenty HLA DQ2 oraz DQ8), obecność glutenu powoduje wytworzenie przeciwciał, które uszkadzają jelito cienkie. Wszystkie objawy choroby ustępują po całkowitym wyeliminowaniu glutenu z diety dziecka.

Celiakia u dzieci: objawy

Wśród dzieci chorych na celiakię dominują objawy ze strony układu pokarmowego.
Najczęściej spotykane to:

  • bóle brzucha
  • przewlekłe biegunki
  • wymioty
  • niedożywienie i spadek masy ciała
  • afty jamy ustnej
  • niedorozwój szkliwa zębowego

Wraz z wiekiem, w wyniku postępujących zaburzeń wchłaniania i autoimmunologicznego charakteru choroby zaczynają się pojawiać objawy ze strony innych układów i narządów. To m.in.: anemia, skaza krwotoczna (objawy ze strony układy krwionośnego), objawem ze strony układu moczowo-płciowego może być opóźnione dojrzewanie płciowe, osłabienie mięśniowe i niski wzrost to objawy ze strony układu mięśniowo-szkieletowego, padaczka może być jednym z objawów ze strony układu nerwowego.

Celiakia: postacie

Wystąpienie konkretnej grupy objawów zależy od tego, jaką postać przybierze choroba trzewna w konkretnym przypadku. Wyróżnia się cztery główne postacie kliniczne celiakii:

  1. klasyczną,
  2. atypową (niemą),
  3. utajoną,
  4. potencjalną.

Postać klasyczna, czyli pełnoobjawowa występuje najczęściej u dzieci młodszych. Charakteryzuje się dominacją objawów ze strony układu pokarmowego.

Celiakia atypowa, nieklasyczna, występuje u dzieci starszych, młodzieży i dorosłych. Obok objawów ze strony układu pokarmowego (słabszych niż w postaci klasycznej) mogą występować pojedyncze objawy pozajelitowe. Tą postacią szczególnie zagrożona jest najbliższa rodzina chorego oraz osoby z cukrzycą typu I i chorobami autoimmunologicznymi.

Postać utajona może występować u dzieci starszych oraz dorosłych. Jest związana z wcześniej zdiagnozowanymi uszkodzeniami jelita cienkiego, które ustąpiły dzięki wyeliminowaniu glutenu z diety. W warunkach stosowania normalnej diety chorzy cierpiący na tą postać choroby trzewnej nie muszą mieć żadnych objawów ani specyficznych dla celiakii przeciwciał. Mogą one się jednak pojawić na skutek czynników zewnętrznych jak np. stres, ciąża, operacja czy zakażenia przewodu pokarmowego.

Postać potencjalna dotyczy sytuacji kiedy chory ma tylko i wyłącznie przeciwciała charakterystyczne dla celiakii oraz antygeny HLA DQ2 lub DQ8, jednak bez żadnych zmian w jelicie cienkim. Najczęściej też nie występują żadne objawy.

Diagnostyka celiakii

Choroba trzewna może rozpocząć się nagle bądź stopniowo, ujawniając kolejne objawy. Czasami od pierwszych symptomów choroby do postawienia trafnej diagnozy upływają lata. Nieleczona celiakia zwiększa ryzyko powstania powikłań zagrażających życiu, dlatego bardzo istotne jest jak najszybsze postawienie diagnozy. Należy pamiętać, że do przeprowadzenia poprawnej procedury diagnostycznej, konieczna jest stała ekspozycja na gluten.

Testy diagnostyczne powinny być obowiązkowo przeprowadzane na dwóch grupach pacjentów. Pierwsza grupa to dzieci i młodzież z konkretnymi objawami jak na przykład:

  • przewlekła lub nawracająca biegunka
  • opóźnienie rozwoju
  • ubytek masy ciała
  • zahamowanie wzrostu
  • opóźnienie okresu dojrzewania
  • brak miesiączki
  • niedokrwistość z niedoboru żelaza
  • nudności albo wymioty
  • przewlekły ból brzucha
  • wzdęcia
  • uporczywe zaparcia
  • przewlekłe zmęczenie
  • nawracające afty jamy ustnej

Druga grupa to dzieci i młodzież bez żadnych objawów, lecz zaliczani do tzw. grupy ryzyka. Obok najbliższych krewnych osób z już zdiagnozowaną celiakią mogą to być również dzieci i młodzież cierpiący na inne choroby, razem z którymi może współwystępować choroba trzewna. Chodzi tu przede wszystkim o:

Przypisanie do właściwej grupy jest o tyle ważne, że definiuje określony porządek badań diagnostycznych. W przypadku grupy pierwszej, czyli osób z aktywnymi objawami wykonuje się badania krwi na obecność przeciwciał tTG, w drugiej kolejności badania histopatologiczne określające występowanie zmian w budowie śluzówki jelita.

Osoby z genetycznymi predyspozycjami do celiakii, czyli z grupy drugiej powinny mieć najpierw wykonane badanie krwi na obecność antygenów HLA DQ2 lub DQ8. Dopiero po pozytywnym wyniku tego testu przeprowadza się analogiczne badania jak dla grupy pierwszej.

Diagnostyka celiakii - metody

Diagnozowanie celiakii opiera się na badaniach krwi oraz histopatologii jelita cienkiego. Badania krwi dzieli się na dwa rodzaje. Pierwszy to badania na obecność specyficznych dla celiakii przeciwciał czyli:

  • przeciwciał przeciw transglutaminazie tkankowej (tTG)
  • przeciwciał przeciw endomysium mięśni gładkich (EmA)
  • przeciwciał przeciw deamidowanym peptydom gliadyny (DGP)

Przeciwciała oznacza się w klasie IgA, a u osób z niedoborem tej immunoglobuliny w klasie IgG. Pierwszym wyborem jest wykonanie testu na obecność przeciwciał tTG.

Drugi rodzaj badań krwi wykonywanych podczas diagnozowania choroby trzewnej to tzw. badanie genetyczne w kierunku celiakii. Pozwala ono na ocenę ryzyka wystąpienia tej choroby. Polega na sprawdzeniu obecności antygenów HLA DQ2 oraz DQ8 we krwi. W przypadku stwierdzenia ich braku można praktycznie wykluczyć występowanie choroby trzewnej, ponieważ tylko jeden procent chorych nie ma przynajmniej jednego z tych antygenów. Z drugiej strony potwierdzenie obecności antygenów HLA DQ2 lub DQ8 we krwi, nie przesądza automatycznie o celiakii, gdyż posiada je około 30 proc. ogółu populacji.

Badaniem, które ostatecznie przesądza o postawieniu diagnozy jest badanie histopatologiczne jelita cienkiego. Polega ona na pobraniu wycinka jelita cienkiego (za pomocą biposji lub badania endoskopowego) i sprawdzeniu czy występują charakterystyczne dla celiakii zmiany w budowie śluzówki.

Celiakia: leczenie

Jedyną skuteczną metodą leczenia celiakii jest bezwzględne stosowanie diety bezglutenowej do końca życia. Spełnienie tego warunku powoduje nie tylko ustąpienie objawów, ale również odbudowę powstałych uszkodzeń jelita cienkiego. Dieta bezglutenowa jest zalecana wszystkim dzieciom cierpiącym na celiakię. Dzięki jej stosowaniu poprawia się samopoczucie oraz powracają normalne przyrosty wagi i wzrostu.

Dieta bezglutenowa: czego unikać

Produkty, których należy bezwzględnie unikać w diecie bezglutenowej to wszelkie przetwory ziaren pszenicy, żyta, jęczmienia i owsa, czyli pieczywo zwykłe i razowe, makarony, kasze, ciastka i herbatniki. Dodatkowo należy uważać na produkty, które pozornie wydają się bezpieczne, a mogą zwierać domieszkę glutenu, czyli słodycze, parówki, pasztety i wiele innych.

Swobodnie można natomiast spożywać nabiał, mięso w nieprzetworzonej formie, ryby, owoce i warzywa, ryż, ziemniaki, kukurydzę oraz przyprawy jak sól i pieprz.

Osoby chore na celiakię i nie przestrzegające diety bezglutenowej są w znaczenie większym stopniu narażone na inne poważne schorzenia, jak np. :

  • rak jelita cienkiego
  • rak jelita grubego
  • rak gardła
  • chłoniak jelita cienkiego
  • chłoniak nieziarniczny

Mimo że oprócz przestrzegania zaleceń diety bezglutenowej nie ma skutecznego lekarstwa na celiakię, istnieją pewne sposoby, które mogą zmniejszyć szanse jej pojawienia się u dzieci. Badania wykazują, że aby obniżyć ryzyko zachorowania na celiakię u dzieci, należy wprowadzać gluten do diety niemowlaka między czwartym a szóstym miesiącem życia.

Alergia pokarmowa na gluten

Organizm dziecka może negatywnie reagować na gluten, ale musi to od razu oznaczać celiakii. Często powodem są alergie pokarmowe, w tym alergia na zboża zawierające gluten. Gluten to po mleku jeden z najczęstszych alergenów. Nawet 25 proc. osób dotkniętych alergią pokarmową jest uczulone właśnie na gluten.

Alergia, podobnie jak celiakia jest związana z występowaniem mechanizmów immunologicznych, jednak nie prowadzi do zmian śluzówki jelita cienkiego.

Alergię na gluten można podzielić na dwa rodzaje:

  1. natychmiastową (IgE zależną) - objawy występują maksymalnie w ciągu godziny od spożycia glutenu
  2. późną (IgE niezależną)  - objawy można zaobserwować od kilku godzin, do nawet dwóch dni od zjedzenia produktów zawierających gluten

Te dwa typy alergii na gluten różnią się także objawami. Alergia natychmiastowa może powodować swędzącą wysypkę, obrzęk, wymioty, a nawet wstrząs anafilaktyczny.
Alergia późna częściej powoduje biegunki lub zaparcia oraz wypryski na skórze.

Występujące reakcje alergiczne zależą w dużej mierze od wieku. Dzieci uczulone na gluten cierpią przede wszystkim na atopowe zapalenie skóry. Co ważne, w przeciwieństwie do celiakii, alergia na gluten najczęściej mija wraz z wiekiem.

Alergia na gluten: diagnoza

Zdiagnozowanie alergii na gluten polega na przeprowadzeniu testów skórnych oraz badaniu poziomu IgE. Należy również oznaczyć przeciwciała tTG lub EmA, aby wykluczyć celiakię.

Leczenie alergii na gluten

Tak samo jak w leczeniu celiakii, jedyną skuteczną metodą walki z alergią na gluten jest wprowadzenie diety bezglutenowej. Nie jest jednak powiedziane, że na diecie będziemy musieli być już do końca życia, alergia na gluten może ustąpić.

Nietolerancja glutenu, czyli nadwrażliwość na gluten

Kolejną przypadłością związaną ze spożywaniem glutenu jest nadwrażliwość na gluten lub - precyzyjniej - nieceliakalna nadwrażliwość na gluten. Objawami może przypominać zarówno celiakię, jak i alergię pokarmową.

Objawy nadwrażliwości na gluten

  • bóle brzucha, nudności i wymioty
  • biegunki i zaparcia
  • wysypki
  • utratę masy ciała
  • zmęczenie

Nadwrażliwość na gluten nie jest uwarunkowana przez mechanizmy immunologiczne, nie powoduje wytworzenia specyficznych przeciwciał, ani też nie powoduje uszkodzeń jelita cienkiego. Można ją stwierdzić na podstawie wcześniejszej eliminacji zarówno celiakii, jak i alergii pokarmowej. Główną przesłanką wskazującą na nieceliakalną nadwrażliwość na gluten jest ustępowanie objawów po wprowadzeniu diety bezglutenowej i ich nawrót po spożyciu produktów zawierających gluten.

Bibliografia:

"Choroby wewnętrzne" pod red. prof. dr. hab. Andrzeja Szczeklika, Medycyna Praktyczna, Kraków 2005

"Pediatria", red. naukowa prof. dr hab. n. med. Wanda Kawalec, prof. dr hab. n. med. Ryszard Grenda, dr hab. n. med. Helena Ziółkowska, tom 1, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2013,

"Celiakia. Dieta bezglutenowa. Niezbędne informacje i porady", Barbara Aleksandra Cichańska, Stowarzyszenie Przyjaciół Chorych na Celiakię Przekreślony Kłos, Bydgoszcz 2013

"Nowe wytyczne dotyczące diagnostyki i leczenia choroby trzewnej u dzieci i młodzieży", Franciszek Iwańczak, Barbara Iwańczak, Przegląd Gastroenterologiczny 2012; 7 (4): 185-191

To także może cię zainteresować:

Więcej o:
Copyright © Agora SA