Jeśli biologiczny ojciec dziecka pozamałżeńskiego z różnych powodów nie uznaje swojego ojcostwa oficjalnie w urzędzie stanu cywilnego, wówczas jedynym rozwiązaniem jest złożenie pozwu do sądu o ustalenie ojcostwa. Zdarza się też, że mimo trwania związku małżeńskiego, ojcem dziecka jest inny mężczyzna niż mąż jego matki. Wówczas pierwszym krokiem jest przeprowadzenie postępowania sądowego o zaprzeczenie ojcostwa. Dopiero po jego prawomocnym zakończeniu możliwe staje się albo wystąpienie do sądu z pozwem o ustalenie ojcostwa, albo procedura mająca na celu uznanie dziecka przez jego faktycznego ojca.
Sądowe ustalenie ojcostwa dziecka może dotyczyć sytuacji, gdy:
Co to oznacza? Że ustalenie ojcostwa na drodze sądowej może dotyczyć tylko dziecka, które nie urodziło się w małżeństwie albo narodziło, lecz domniemanie pochodzenia od męża jego matki zostało obalone, które nie zostało uznane przez ojca lub doszło do ustalenia bezskuteczności tego uznania.
Sądowego ustalenia ojcostwa żądać może matka dziecka, domniemany ojciec lub samo dziecko (gdy osiągnie pełnoletniość z żądaniem wystąpić może tylko ono). Powództwo może także wytoczyć prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich i Rzecznik Praw Dziecka, działając w ochronie interesu społecznego lub dobra dziecka.
Matka, dziecko, prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich i Rzecznik Praw Dziecka wytaczają powództwo przeciwko domniemanemu ojcu. Gdy mężczyzna nie żyje, pozywa się kuratora, który jest ustanowiony przez sąd opiekuńczy. Mężczyzna wytacza powództwo przeciwko matce dziecka i przeciwko dziecku, a gdy matka nie żyje, tylko przeciwko dziecku.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje trzy sposoby ustalenia ojcostwa:
W trakcie postępowania o ustalenie ojcostwa bardzo ważną rolę spełnia domniemanie, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką dziecka nie dawniej niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodzeniem się dziecka (albo ten, kto był dawcą komórki rozrodczej w przypadku dziecka urodzonego w wyniku dawstwa partnerskiego w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji).
Takie domniemanie może być obalone poprzez wykazanie, iż ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne. Jeśli ekspertyza sądowa i lekarska wykluczają ojcostwo pozwanego, powództwo zostaje oddalone. W wyroku ustalającym ojcostwo sąd może zasądzić na poczet dziecka od ustalonego ojca alimenty.
Sąd w sprawach o ustalenie ojcostwa dopuszcza różne dowody, na przykład listy, zeznania świadków na temat charakteru relacji między powodem a pozwanym. W sprawach o ustalenie ojcostwa ważnymi dowodami są wyniki badań DNA.
Choć wynik badań DNA jest najbardziej wiarygodnym dowodem w sprawach o ustalenie ojcostwa w sądzie, trzeba mieć na uwadze, że jest to dowód pomocniczy. Niezmiennie za najważniejsze uznaje się okoliczności i niepodobieństwo.
Testy DNA na ustalenie ojcostwa można wykonać w wielu miejscach, także zlecić je przez internet. Badania przeprowadzane są na podstawie dostarczonych materiałów. Próbką może być wymaz ze środkowej strony policzka dokonany na specjalnym waciku lub próbka krwi. Badanie można przeprowadzić już w 1 dniu życia dziecka. Na wyniki czeka się zwykle 3 dni. Procedura jest bezbolesna i szybka.
W Polsce testu DNA można odmówić, jednak może to zostać uznane przez sąd jako argument za rodzicielstwem odmawiającego.
W kwestii ustalenia ojcostwa najlepiej skorzystać z pomocy zaufanego adwokata, który pokieruje sprawą. Strony internetowe, fora tematyczne czy telefony zaufania należy traktować jako źródło wskazówek i wsparcia, trzeba jednak pamiętać, że nie zastąpią one profesjonalnej pomocy prawnej.