Matki i córki rozwiązują konflikty

Czasem komuś najbliższemu robimy dokładnie to samo co kiedyś robiono nam - co nas raniło i krzywdziło. Warto zdobyć się na wysiłek, by przerwać ten zaklęty krąg.

Kiedy rodzi się dziecko, kobieta odkrywa nową rolę. Staje się matką. Czy to wpływa jakoś na stosunki między nią a jej matką?

Narodziny dziecka są rzeczywiście początkiem nowej fazy życia zarówno dla córki, jak i dla matki. Jeżeli te stosunki były do tej pory dobre i bliskie, to prawdopodobnie takie pozostaną, a nawet ulegną pogłębieniu. A jeżeli złe, to może być różnie. Nierzadko córka zaczyna lepiej rozumieć swoją matkę, może np. jej wiele wybaczyć, bo przekonuje się co dzień od nowa, że macierzyństwo wcale nie jest łatwe. Matka z kolei może inaczej spojrzeć na córkę, docenić jej troskę o swojego wnuka.

Już to, że te dwie kobiety kochają to samo wzruszające, wymagające opieki niemowlę, jakoś je do siebie zbliża?

Najczęściej tak, ale jednak nie zawsze tak się dzieje. Mogą się pojawić elementy rywalizacji, kiedy to córka stara się pokazać matce, że jest lepszą mamą dla swojego dziecka, niż ona była dla niej. I na odwrót - matka może wciąż stawiać siebie za przykład, a wtedy córka czuje się krytykowana i wcale nie ma ochoty korzystać z jej doświadczeń.

Bo matki mają się często za wzór macierzyństwa?

A tymczasem taki idealny wzorzec nie istnieje. Zmienia się rola kobiety w społeczeństwie, zmieniają się modele wychowania, zasady żywienia i pielęgnacji niemowląt. Młoda mama często lepiej się w tym orientuje niż nawet życiowo bardzo doświadczona babcia. A poza tym, chociaż doświadczenie macierzyństwa jest uniwersalne, to dla każdej kobiety oznacza coś innego - w zależności od jej relacji z mężem, od tego, czy dziecko było oczekiwane, czy nie, na jakim etapie życia się urodziło, jak przebiegała ciąża...

Czy nie jest jednak tak, że dla kobiety, która właśnie została matką, jej własna matka stanowi naturalne oparcie psychiczne?

W tradycyjnej kulturze patriarchalnej kobiecie przypadała rola związana z domem i macierzyństwem, co w naturalny sposób zamykało ją w świecie innych kobiet. Poród, okres połogu to były doświadczenia, które kobieta dzieliła raczej z innymi kobietami niż mężem. W dużych wielopokoleniowych rodzinach kobieta miała oparcie w matce, ciotkach, starszych siostrach, kuzynkach. To stwarzało bezpieczeństwo emocjonalne, ale nie pozostawiało wyboru - istniał jeden tylko wzorzec kobiecości - być żoną i matką. Dziś możemy wybierać - dziecko czy kariera, a może jedno i drugie, chociaż często za cenę wielu trudów, napięć, niekiedy oderwania od środowiska, w którym się wyrosło. No, a jeżeli nawet młoda mama jest tylko w roli żony i matki i ma czułego, opiekuńczego męża, który bierze na swoje barki trud utrzymania rodziny, to on musi bardzo dużo pracować i ona często czuje się osamotniona w macierzyństwie. Dlatego dzisiejsze młode mamy poszukują oparcia u swoich rówieśniczek - podtrzymują przyjaźnie, sięgają np. do forum internetowego. Oczywiście oparcie we własnej matce jest nadal bardzo ważne, daje poczucie stabilności, ale nie jest to jedyne źródło.

Ale w relacji matki z córką jest chyba coś szczególnego, coś, czego kontakt z przyjaciółką dać nie może?

Relacja matka-córka jest potencjalnie bardzo bliska. Wzmacnia ją wspólnota płci, która pozwala dzielić ze sobą doświadczenia związane z dojrzewaniem, miesiączkowaniem, kobiecą seksualnością, macierzyństwem. Macierzyństwo jest kolejnym etapem w życiu kobiety, przypieczętowaniem jej dorosłości. Obie: matka i córka, mogą rozmawiać jak kobieta z kobietą. Wiele matek i córek doświadcza takiej wzajemnie wspierającej bliskości. Ale w tej wspólnocie doświadczeń może tkwić pułapka polegająca na nadmiernej identyfikacji. Matka myśli wtedy: ona powinna być taka jak ja, powinna mnie naśladować. I jeśli córka czuje się od matki różna, chce żyć po swojemu, to mogą się tworzyć napięcia. Ponadto matka może np. być zazdrosna, że córka ma lepiej, niż miała ona. No i jest jeszcze ten klasyczny wątek: dojrzewanie córki, rozkwit jej kobiecości konfrontuje matkę z własnym przekwitaniem, przemijaniem, co może uruchamiać zazdrość, a nawet zawiść.

Młode mamy z kolei czują się często krytykowane, zdominowane przez swoje matki.

Urodzenie dziecka jest wspaniałym, radosnym wydarzeniem, ale także trudnym. Wszystko jest nowe, co może budzić niepokój. Młoda mama jest niedoświadczona, a przy tym osłabiona, zmęczona, niewyspana i kompletnie uwiązana przy dziecku. Trudno jej wyjść, zrobić zakupy. I to ją stawia w sytuacji zależności od innych. Dlatego tak bardzo potrzebuje wsparcia i potwierdzenia z zewnątrz, że dobrze wywiązuje się ze swojej roli. I wtedy bezcenny jest głos matki dodający otuchy: masz instynkt, potrafisz małego uspokoić, świetnie sobie radzisz. Ale jak będziesz potrzebowała mojej pomocy, jestem do dyspozycji. A jeżeli zamiast tego jest strofowanie, stawianie siebie za przykład, to młoda mama wpada w popłoch albo zaczyna się buntować, co pochłania masę energii i często rodzi poczucie winy.

Czy można temu jakoś zapobiec?

Można, ale warto o tym pomyśleć wcześniej, nim dziecko przyjdzie na świat. Dobrze jest, jeśli obie strony dbają o zachowanie pewnej autonomii.

Nie chodzi tu o utrzymanie dystansu, nie, ale o pozostawanie w bliskich i serdecznych stosunkach przy wzajemnym poszanowaniu granic prywatności. Córka może np. raz czy dwa powiedzieć: "Nie, mamo, nie chcę, żebyś mnie tak wypytywała, źle się z tym czuję". Matka z kolei ma prawo odmówić bycia do nieustannej dyspozycji córki.

Jednak narodziny dziecka wiele zmieniają. Bo to dziecko jest również wnukiem, którego babcia bardzo kocha, a miłość ma swoje prawa.

Czasem rzeczywiście rodzice mają wobec dziecka postawę zaborczą: ono jest nasze. A dziecko nie jest dla rodziców, nie jest ich własnością. Poza tym dzieci mają prawo do dziadków z racji więzów krwi i miłości. Tymczasem zdarza się nawet, że młodzi ludzie, w obawie przed nadmierną ingerencją swoich rodziców, wyjeżdżają na drugi koniec Polski. Bronią swej autonomii poprzez poważne ograniczenie kontaktów. Ale to pociąga za sobą poczucie opuszczenia. A poza tym jest z krzywdą dla dziecka, dla którego kontakt z dziadkami to często wspaniałe doświadczenie, niezwykle wzbogacające emocjonalnie. Bo dziadkowie są bardziej niefrasobliwi, nie muszą wnuka wychowywać (to jest rola rodziców), tylko się nim cieszą i darzą go ogromną czułością.

Czasem jednak przyjście na świat dziecka stanowi przełom w nie najlepszych dotąd stosunkach między matką i córką. Jak to się dzieje?

Spójrzmy na to najpierw od strony córki - jeśli nosi w sobie wiele żalu, pretensji, to nieraz fakt, że sama została matką, sprawia, że zaczyna inaczej patrzeć na swoją. Może sobie np. uświadomić, że jej matka była bardzo młoda albo miała szczególnie trudną sytuację, bo mąż ją porzucił, bo brakowało jej oparcia w rodzinie, bo może sama wcześnie straciła matkę. W terapii często dochodzi się do punktu, w którym córka dostrzega, że matka dawała tyle, ile mogła, bazując na swoich zasobach emocjonalnych, na bliskich (jeśli ich miała) i wyobrażeniu roli matki, które także było pochodną jej doświadczeń życiowych.

A patrząc od strony matki - kiedy widzi córkę w tej fazie życia, w jakiej sama przeżywała trudności, to może to w niej uruchomić dawne poczucie żalu, krzywdy i lęku związane z macierzyństwem albo przeciwnie - może przeżyć ten okres jakby jeszcze raz, ale już bez tego całego balastu, bo teraz nie ciąży na niej odpowiedzialność, teraz to może być sama radość z uczestniczenia w wychowywaniu dziecka.

I ta radość zaczyna promieniować także na córkę?

Tak, a poza tym matka zaczyna córkę doceniać i widzi też, że jej własny trud wychowawczy, jej wyrzeczenia nie poszły na marne. Więc czuje dla córki podziw i wdzięczność i sama siebie docenia jako matkę.

To wszystko otwiera nowy etap w ich stosunkach.

A jak może wyglądać mniej optymistyczny scenariusz?

Urodzenie dziecka może ożywić bolesne doświadczania z własnego dzieciństwa. Jeżeli córka ma nie najlepsze wspomnienia z tego okresu, to ożywa wyobrażenie macierzyństwa jako czegoś niesłychanie trudnego. Ten mechanizm często tkwi u podłoża depresji poporodowej, której istotą jest lęk przed trudami macierzyństwa i wynikająca stąd niemożność cieszenia się dzieckiem. Bo córka, będąc dzieckiem, miała poczucie, że jest dla swojej matki ciężarem. Bo urodziła się nie w porę, uniemożliwiła matce karierę, ograniczyła jej swobodę. I matka podświadomie na nią kierowała swoją złość. Albo, czując się niepewnie w swojej roli, nie dowierzając sobie jako matce, nadmiernie ją ochraniała i kontrolowała przed groźnym, jak jej się zdawało, światem. I ten lęk zaszczepiła córce.

Ale nie jesteśmy całkowicie zdeterminowani przez swoją przeszłość i choć pewne scenariusze lubią się powtarzać, zawsze jest miejsce na zmiany, bo każdy układ rodzinny jest inny, każda relacja między matką, dzieckiem i ojcem jest niepowtarzalna.

Skoro mówimy o ojcu - dziś coraz częściej asystuje przy narodzinach swojego dziecka. A co Pani sądzi o rodzeniu nie z mężem, lecz z mamą?

Są mężczyźni, którzy odczuwają silną presję z zewnętrz, by uczestniczyć w porodzie, a naprawdę wcale tego nie chcą. I jeśli córka wie, że mąż czułby się zagubiony w tej sytuacji, i chciałaby, aby towarzyszyła jej matka, to czemu nie? Pod warunkiem, że rzeczywiście życzy sobie obecności matki. Takie zaproszenie matki do wspólnego porodu jest wyrazem ogromnego do niej zaufania. Córka komunikuje jej tym samym, jak dalece matka jest dla niej oparciem. Kilka moich koleżanek towarzyszyło swoim córkom i było to dla nich głębokie egzystencjalne przeżycie, które bardzo je z córkami zbliżyło.

Czy jednak nie odsunie to młodego ojca w cień?

Nie, jeśli obie kobiety będą pamiętały, by zrobić mu miejsce. Jeżeli babcia, tak szczodrze przez swoją córkę obdarowana, usunie się na drugi plan, pozostawiając sprawę wychowywania dziecka jego rodzicom.

Spójrzmy teraz na sprawę od strony praktycznej. Czy warto, by matka i córka jeszcze przed narodzeniem się dziecka ustaliły wzajemne oczekiwania?

Na pewno. Na przykład - czy córka może liczyć na to, że matka będzie jej w okresie połogu codziennie przywozić obiad, a później kilka razy w tygodniu opiekować się dzieckiem, czy też skłonna jest raczej pomagać finansowo, a może tylko kilka razy w miesiącu zająć się wnukiem, kiedy jego rodzice zechcą razem wyjść do kina czy do przyjaciół. Takie ramowe ustalenia

pozwalają uniknąć wielu rozczarowań, choć oczywiście nie sposób przewidzieć wszystkiego i wiele rzeczy dociera się w praktyce.

Młode mamy irytują się często, że ich matki na zbyt wiele dziecku pozwalają, albo przeciwnie - za bardzo się nad nim trzęsą. Że gotują za tłusto, a na spacerze dają wnukowi słodką bułeczkę zamiast jabłka...

Jeżeli prosimy kogoś o pomoc, to nie możemy za bardzo narzucać warunków. Nieraz młode mamy próbują nagiąć babcię do własnego modelu, ale to się rzadko udaje. Zmienił się bowiem kontekst kulturowy, a poza tym dziadkowie są w innej fazie życia niż młodzi rodzice - z ich perspektywy co innego wydaje się ważne. I nie ma w tym niczyjej winy, tak po prostu jest. I albo to zaakceptujemy, albo lepiej poszukajmy innego rozwiązania, jakim jest niania czy wzajemna opieka nad dziećmi przez kilka zaprzyjaźnionych mam. Bo nie da się do końca kogoś zmienić.

A może można trochę zmienić siebie? Zrewidować swoje "warunki", trochę babci odpuścić?

Warto oszacować zyski i straty. Bo jak babcia dwa razy w tygodniu przekarmi wnuka, czy nie wyjdzie z nim do parku z obawy, że spadnie z drabinki, to nic złego się nie stanie. Ale jak ma się nim w ten sposób zajmować dzień w dzień po dziesięć godzin, to trudno przejść nad tym do porządku. Albo jak ma całkiem inną koncepcję wychowawczą niż mama i kwestionuje przy dziecku jej kompetencje. Trzeba wszystko starannie zważyć, pamiętając, że babcia może mieć wnukowi do zaofiarowania miłość, akceptację i dużo czasu. Może mu czytać bajki i snuć opowieści rodzinne, które dadzą dziecku poczucie zakorzenienia.

Model małej jednopokoleniowej rodziny ma szereg zalet, ale ma tę wadę, że dzieci czują się tak, jakby ich historia zaczynała się od rodziców, a przez to wiele tracą. Mogą nigdy nie usłyszeć historii pradziadka, nie poznać swoich kuzynów, z którymi mogłyby się nawzajem wspierać w trudnych chwilach w życiu. I jeszcze jedno - rozgałęziona wielopokoleniowa rodzina oswaja dziecko z naturalnymi fazami życia - starzeniem się, chorowaniem, umieraniem...

Powiedzmy, że między matką i córką wciąż dochodzi do konfliktów. Czy jest jakaś szansa, że te stosunki ulegną poprawie? Czy może tu pomóc szczera rozmowa?

Jeśli obydwie strony konflikt uwiera, to próba otwartej rozmowy może się powieść. Najlepiej umówić się na terenie neutralnym, np. w kawiarni, żeby żadna z kobiet nie była w pozycji uprzywilejowanej. Poza tym zmiana scenerii ułatwi wyrwanie się z utartych kolein wzajemnej relacji. Można zacząć np. tak: "Jest mi przykro, że nie możemy się porozumieć, spróbujmy się zastanowić, dlaczego. Mnie przeszkadza to, a mnie to...". Ważne, aby powiedzieć to tonem nieoskarżycielskim i w takiej formie, żeby było jak najmniej raniące, a zarazem wyrażało nasze uczucia. I starać się wczuć w to, co mówi druga strona, wejść w jej skórę. Ale jeżeli to się wydaje za trudne, to warto się spotkać z psychoterapeutą. Niekiedy niewiele trzeba, by stosunki uległy poprawie. Jeśli na przykład obie kobiety uświadomią sobie, że powielają pewne wzorce, przekazywane w rodzinie od pokoleń, i że żadna nie jest "winna", to doznają wielkiej ulgi i wyrywają się z zaklętego kręgu żalu, złości, poczucia krzywdy. A wtedy otwiera się przestrzeń na bliskość i przyjaźń.

dr Barbara Józefik psychoterapeutka, adiunkt w Collegium Medicum UJ,wykładowca w Szkole Wyższejim. Andrzeja Frycza Modrzewskiego w Krakowie.

Więcej o:
Copyright © Agora SA